Jan Kazimierz Waza urodził się 22 marca 1609 r. w Krakowie, z matki Konstancji z Habsburgów, arcyksięż-niczki austriackiej, drugiej żony Zygmunta Ili Wazy. Młode lata spędził głównie na wyprawach wojennych. Podczas elekcji w 1632 r. poparł wybór na tron polski starszego brata przyrodniego, Władysława IV, i złożył mu po koronacji przysięgę wierności. W latach 1632-1634 wziął udział w wojnie smoleńskiej Władysława IV. W czasie wojny 30-letniej zaciągnął się, w 1635 r., do armii austriackiej. Podczas podróży do Hiszpanii w celu objęcia przyobiecanego stanowiska wicekróla Portugalii został uwięziony we Francji jako sprzymierzeniec Habsburgów. Po dwóch latach, w 1640 r. został uwolniony i udał się do Polski, a następnie w 1643 r. do Włoch, gdzie wstąpił do zakonu jezuitów. W 1645 r. został mianowany kardynałem, lecz po roku nieoczekiwanie wystąpił z zakonu, zrzekłszy się tej godności, i powrócił do Polski. Po śmierci Władysława IV w 1648 r. wysunięty został jako główny kandydat do tronu polskiego, który uzyskał dzięki poparciu stronnictwa kanclerza Jerzego Ossolińskiego, zmierzającego do ugody z Kozakami oraz królowej wdowy Marii Ludwiki Gonzagi, a także dyplomacji austriackiej i papieskiej. Po zrzeczeniu się kandydatury do tronu przez brata Karola Ferdynanda, 20 listopada 1648 r. został obrany na króla Polski. Koronowany został 17 stycznia 1649 r., a w maju tego roku ożenił się z Marią Ludwiką, uzyskawszy uprzednio dyspensę papieską.

Na okres rządów Jana Kazimierza przypadły liczne wojny: z Kozakami, Tatarami, Węgrami, Rosją i Brandenburgią, a zwłaszcza ze Szwecją, które doprowadziły kraj do ruiny gospodarczej. W momencie objęcia tronu przez Jana Kazimierza trwało wielkie powstanie na Ukrainie. Kozacy, zamieszkujący obszary nad dolnym Dnieprem, żyli z wojny, a część z nich, tzw. Kozacy rejestrowi, wzięta była na żołd Rzeczypospolitej w celu powstrzymania najazdów tatarskich. Jednak konflikty etniczne, religijne i społeczne między polską szlachtą a ludnością ukraińską, a także rozgoryczenie Kozaków związane z odwołaniem zaciągów w 1646 r. doprowadziły do wybuchu powstania. Po objęciu władzy Jan Kazimierz próbował ugodowo zakończyć powstanie ukraińskie. W 1649 r. w Zborowie zawarł ugodę z chanem tatarskim oraz hetmanem Kozaków, Bohdanem Chmielnickim. W dwa lata później po wznowieniu działań wojennych, w największej bitwie XVII-wiecznej Europy pokonał wojska tatarsko-kozackie pod Beresteczkiem, jednak zwycięstwo to nie zostało wykorzystane politycznie i wojskowo. Nie mogąc uzyskać pełnej niezależności, Kozacy zmuszeni byli szukać opieki w Rzeczypospolitej lub w Rosji. Na prośbę starszyzny kozackiej zawarto w 1654 u w Perejasławiu porozumienie, zatwierdzone przez cara Rosji, który wcielił tereny opanowane przez Kozaków do swego państwa. Ugoda perejasławska stała się powodem przekształcenia wewnętrznego dotąd konfliktu kozacko-polskiego w wojnę Rzeczypospolitej z Rosją. Działania wojenne przerwał w 1655 r. najazd szwedzki. Wobec wspólnych obaw o wzrost potęgi Szwecji doszło do zawarcia w 1656 r. rozejmu z Rosją. Po śmierci Bohdana Chmielnickiego jego następcy wybierali między realizacją ugody perejasławskiej z Rosją, przyjęciem zwierzchności tureckiej oraz pojednaniem z Rzeczypospolitą, nie próbując natomiast zorganizować własnego państwa. W 1658 r. w Hadziaczu został podpisany układ, mający zasadniczo zmienić strukturę Rzeczypospolitej, przekształcając ją w federację trzech państw - Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Księstwa Ruskiego. Księstwo Ruskie miało obejmować trzy województwa ukraińskie. Ugodę zawarli: król, prymas, senat i izba poselska. Doniosłość unii hadziackiej bywa porównywana z doniosłością unii lubelskiej, dającej początek Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Zbyt późno jednak uznano, że Rusini powinni stanowić równorzędny człon federacji powstałej w 1569 r. Na wiadomość o podpisaniu unii hadziackiej car wznowił działania wojenne. Rzeczpospolita nie miała dostatecznych sił, aby wesprzeć Kozaków w walce z Moskwą, kolejny hetman Kozaków Jerzy Chmielnicki (syn Bohdana) poddał się pod protekcję Rosji. Gdy doszło do pertraktacji pokojowych i Rosja wystąpiła z roszczeniami terytorialnymi, Sejm zadecydował o kontynuowaniu wojny. Utrwalał się podział Ukrainy na część położoną na lewym brzegu Dniepru — opanowaną przez Rosję — i część prawobrzeżną — polską. Latem 1664 r. rozpoczęto kolejne pertraktacje z Rosją. W 1667 r. podpisano w Andruszowie rozejm, na mocy którego Rzeczpospolita rezygnowała z lewobrzeżnej Ukrainy i Smoleńszczyzny.

W początkach XVII w. w Szwecji zaczął kształtować się plan opanowania całego wybrzeża Bałtyku. Szwedzi pragnęli podporządkować sobie Polskę i Litwę lub przynajmniej opanować Pomorze Gdańskie. Jan Kazimierz próbował organizować obronę, jednak zdrada magnatów (w Wielkopolsce Opalińskiego, oddającego prowincję Szwedom, i na Litwie Radziwiłła, zrywającego unię z Polską w celu połączenia Wielkiego Księstwa ze Szwecją) otworzyła kraj najeźdźcy. Pobity pod Żarnowem, opuszczony przez wojsko, szlachtę i magnatów, z garstką najwierniejszych udał się Jan Kazimierz do Opola, gdzie 20 listopada 1655 r. wydał uniwersał, wzywający wszystkich Polaków bez różnicy stanu do walki ze Szwedami. Postępowanie Szwedów na zdobytych obszarach szybko zniechęciło do nich społeczeństwo polskie. Zaczęto organizować ruch partyzancki, a wolę walki podniosła skuteczna obrona obleganego klasztoru na Jasnej Górze, dając nową, religijną motywację walce ze Szwedami. W grudniu 1655 r. Jan Kazimierz wyruszył do kraju, kierując walką z najeźdźcą przy pomocy zawiązanej w Tyszowcach konfederacji przeciw Szwedom. Wkrótce skupił wokół siebie prawie wszystkich Polaków znajdujących się dotychczas w obozie Karola Gustawa. Wiosną 1656 r. wrócił do kraju, co ożywiło walki, a złożone przez niego 1 kwietnia 1656 r. w katedrze lwowskiej tzw. śluby lwowskie -obietnica poprawy losu ludu wiejskiego, jeśli Polska odzyska wolność, a król koronę — związały ze sprawą walki o wolność państwa także poddanych. JanKazimierz prowadził ożywioną działalność dyplomatyczną; podpisał w 1657 r. konwencję antyszwedzką, zawarł także sojusz obronny z cesarzem oraz przymierze z Danią, szczególnie ważne wobec podpisania 6 grudnia 1656 r. w Radnot na Węgrzech traktatu rozbiorowego ziem polskich przez Szwecję i jej sojuszników: Siedmiogród, Brandenburgię i Kozaczyznę. Po odparciu najazdu Rakoczego - w celu osłabienia Szwecji — Jan Kazimierz zawarł w 1657 r. w Welawie i w Bydgoszczy traktat z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, zwalniający elektora z przysięgi lennej i przyznający mu suwerenność w Prusach Książęcych za cenę przymierza przeciw Szwedom. W rezultacie Polska utraciła zwierzchnictwo nad Prusami Książęcymi. Żądania elektora były następstwem polityki wcześniejszych władców Polski: Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III, którzy dla doraźnych celów politycznych, wbrew woli sejmów oraz opinii stanów pruskich, zgadzali się na przejmowanie władzy w Prusach przez członków rodu Hohenzollernów, panujących w Brandenburgii. Walki ze Szwedami doprowadziły do odzyskania większości ziem polskich. W kompromisowym pokoju ze Szwecją, zawartym w 1660 r. w Oliwie, Jan Kazimierz zrzekł się m.in. roszczeń do większej części Inflant, tronu szwedzkiego, zachowując jedynie tytuł króla szwedzkiego. Szwecja natomiast zobowiązała się do przestrzegania wolności handlu na Bałtyku. Już podczas wojen Jan Kazimierz zmierzał, inspirowany przez żonę, do przeprowadzenia reformy państwa i wzmocnienia władzy królewskiej. Postulował: podejmowanie uchwał sejmowych większością głosów, wprowadzenie stałych podatków (obejmujących również szlachtę) i powszechnego cła (generalnego), utworzenie rady nieustającej jako władzy wykonawczej przy boku króla oraz zmianę sposobu przeprowadzania elekcji na vivente rege, czyli wybór następcy za życia dotychczasowego króla. Mimo załamania się planów reformy państwa wskutek działalności opozycji magnackiej i szlacheckiej Jan Kazimierz czynił wysiłki, by przynajmniej przeprowadzić wybór francuskiego księcia d’Enghien na swego następcę. Próby te doprowadziły do wybuchu w 1665 r. rokoszu magnacko - szlacheckiego z Jerzym Lubomirskim na czele, zakończonego klęską króla poa Mątwami, a następnie pojednaniem z rokoszanami. Zabrakło już wówczas warunków do przeprowadzenia projektowanych reform ustroju. Wojna domowa osłabiła siły państwa i uniemożliwiła wykorzystanie przewagi militarnej na wschodzie; w 1667 r. w Andruszowie zawarto na 13 lat rozejm, w wyniku którego Rzeczpospolita utraciła ziemie zdobyte w 1619 r. (Smoleńsk i całe Zadnieprze), dokonano podziału Ukrainy — lewobrzeżna pozostała przy Rosji, prawobrzeżna przy Polsce. Oddany Rosji na dwa lata Kijów jako rękojmia uregulowania granic już nigdy nie wrócił do Rzeczypospolitej. Nie mogąc zrealizować zamierzonych reform, załamany śmiercią królowej Marii Ludwiki, Jan Kazimierz abdykował 16 września 1668 r. Rok później opuścił Polskę i udał się do Francji, gdzie wspomagany finansowo przez Ludwika XIV przebywał aż do śmierci w 1672 r. Po kilku latach jego zwłoki sprowadzono do Polski i pochowano obok innych monarchów na Wawelu.

Coins linked with an article