Kopalnia soli w Wieliczce jest - obok kopalni bocheńskiej - najstarszym zakładem górniczym na ziemiach polskich, czynnym od drugiej połowy XIII w. do chwili obecnej. Do 1772 r. obydwie kopalnie stanowiły własność królewską i tworzyły jedno duże przedsiębiorstwo salinarne, zwane Żupami Krakowskimi, największe w Polsce przedrozbiorowej, poważnie liczące się w skali europejskiej.

Początki eksploatacji solanek na terenie Wieliczki sięgają neolitu (ok. 3.500 lat p.n.e.). W średniowieczu, ok. 1280 r., rozpoczęto wydobywanie soli kamiennej, uruchamiając kopalnię z najstarszym szybem wydobywczym - Goryszowskim. W XIV w. Żupy Krakowskie były już doskonale zorganizowanym zakładem produkcyjnym, dostarczającym ok. 1/3 wszystkich dochodów do skarbu królewskiego; w późniejszych wiekach stanowiły również źródło bogacenia się wielu mieszczan krakowskich i rodów magnackich, jak Bonerów, Lubomirskich, Morsztynów i innych. Według Statutu (ordynacji górniczej) Kazimierza Wielkiego z 1368 r. salinami zarządzał żupnik, który podlegał bezpośrednio królowi i zajmował się nie tylko samym administrowaniem żup, ale także ich agendami finansowymi i zbytem soli. Przedsiębiorstwo salinarne tworzyły 3 podmioty: kopalnia, warzelnia i gospodarstwo żupne. W kopalni bardzo ważna była funkcja bachmistrza (góromistrza), odpowiadającego za sprawy techniczne, podlegającego - podobnie jak żupnik - bezpośrednio królowi. Wśród pracowników zatrudnionych pod ziemią najważniejszą grupę stanowili kopacze, których liczba - według Statutu Kazimierza Wielkiego - wynosiła 60. Zrzeszeni byli w bractwie kopaczy i osiadali wyznaczone miejsca kopackie, tzw. działa. Oddzielne grupy tworzyli tragarze zajmujący się transportem urobku solnego oraz kowale trudniący się wyrabianiem i ostrzeniem narzędzi górniczych. Całością robót kopalnianych kierowali sztygarzy, zatrudnieni po jednym przy każdym szybie.

W XIV w. istniały w Wieliczce 4 szyby: Regis, Swadkowski, Świętosławski i Wodna Góra. Ostatnim szybem średniowiecznym, zgłębionym w drugiej połowie XV w., był Seraf, wysunięty najdalej w kierunku wschodnim złoża, od XV w. stosowano w nadszybiach duże urządzenia wyciągowe z poziomym wałem linowym, zwane kieratami, poruszane przez 4 pary koni. Podstawową formą handlową urobku solnego były tzw. bałwany - bryły solne w kształcie walca, wytwarzane od XIII w. Pod koniec średniowiecza żupa wielicka zatrudniała ok. 300 - 350 ludzi, a jej globalna produkcja wynosiła 7-8 tysięcy ton soli rocznie.

W czasach nowożytnych (XVI - XVIII w.) salina wielicka przechodziła kolejne etapy rozwoju i stagnacji, zależnie od polityki prowadzonej przez poszczególnych żupników. Na początku XVI w. pracowało tutaj ok. 430 osób, z których większość zatrudniona była w kopalni, w tym 120 kopaczy (stolników). Nastąpił wówczas duży rozwój przestrzenny kopalni zarówno w układzie poziomym, jak i pionowym. Sól wydobywano na poziomach I - III, tj. od 64 do 135 m głębokości, sporządzając dokładne mapy zasięgu wyrobisk podziemnych. W XVI w. istniało w Wieliczce 6 szybów wydobywczych, a w XVIII w. zgłębiono 8 kolejnych, z których tylko 5 trafiło na pokłady solne. Nadal podstawową formę handlową soli kamiennej stanowiły bałwany, których w XVII w. produkowano 3 rodzaje: krakowski, oświęcimski i słowacki, a w połowie XVIII w. wyrabiano nawet 9 ich rodzajów. Zastosowanie w XVIII w. kieratów konnych z pionowymi bębnami linowymi ułatwiło znacznie transport pionowy urobku z kopalni na powierzchnię. Wykorzystanie koni do pracy pod ziemią od początku XVI w. oraz zaprzestanie produkcji soli warzonej w 1724 r., ze względu na trudności opałowe, miały dwoisty wpływ na wydajność produkcyjną przedsiębiorstwa. Sól warzoną otrzymywano ze słonych wód kopalnianych wyciąganych w skórzanych workach (tzw. bulgach) szybem Wodna Góra na powierzchnię ziemi, gdzie po odpowiednim wzbogaceniu ich uzyskiwano solankę, odparowywaną następnie w dużych panwiach metalowych o kształcie prostokątnym. Od XIV do pocz. XVIII w. warzelnie dostarczały na rynek krajowy znaczne ilości soli cieszącej się dużym popytem wśród nabywców.

Większe zmiany w salinie wielickiej nastąpiły w okresie zaboru austriackiego (1772 - 1918). Zlikwidowano wówczas urzędy żupnika, podżupnika i bachmistrza, zastępując je nowymi stanowiskami. Salinami zarządzał administrator mianowany przez władze centralne w Wiedniu, który stał na czele Wyższego Urzędu Salinarnego w Wieliczce. Pierwszym administratorem był Aleksander Heiter von Schonweth - radca dworu wiedeńskiego. W drugiej połowie XIX w. w miejsce dotychczasowych kieratów konnych wprowadzono maszyny parowe, natomiast pierwszą maszynę wyciągową o napędzie elektrycznym zamontowano w szybie Regis w 1911 r. Od 1861 r. stosowano w kopalni szyny żelazne dla wagoników ciągniętych przez konie oraz różnego rodzaju wiertarki i wrębówki mechaniczne, zastępujące dawne narzędzia kopackie. Ograniczono produkcję dużych bałwanów solnych, wprowadzając na rynek znacznie mniejsze jednostki - kruchy formalne i naturalne oraz większą ilość soli drobnej, zwanej minucją. Reaktywowano także produkcję soli warzonej po wybudowaniu przy szybie Kinga nowoczesnej warzelni próżniowej w latach 1910 - 1913. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. żupa wielicka dostarczała około 65-85 tysięcy ton soli rocznie, zatrudniając w 1913 r. ok. 1600 robotników.

W okresie międzywojennym kopalnia podlegała różnym jednostkom organizacyjnym, działającym w ramach ówczesnego Ministerstwa Przemysłu i Handlu, a od 1932 r. - przedsiębiorstwu państwowemu Polski Monopol Solny. Temu ostatniemu podporządkowana była także po zakończeniu drugiej wojny światowej do 1951 r. Obecnie podlega Ministerstwu Skarbu Państwa.

W okresie międzywojennym funkcjonowało w kopalni wielickiej 9 szybów wyciągowych i wentylacyjnych. Obecnie znajduje się 6 drożnych szybów, w tym 2 zjazdowe (Daniłowicz, Kinga) i 4 wentylacyjne. Przy eksploatacji złoża używano nadal różnego typu urządzeń mechanicznych o napędzie pneumatycznym, które zastąpiono później wiertarkami i wrębówkami elektrycznymi. W transporcie poziomym stosowano od 1925 r. lokomotywy o napędzie akumulatorowym do poruszania wagonów kolejki podziemnej z urobkiem solnym. Zmieniły się także sposoby urabiania soli i jej produkty (jednostki handlowe).

W 1964 r. zaprzestano wydobywania soli kamiennej, ograniczając się wyłącznie do produkcji soli warzonej, a od 1996 r. całkowicie zakończono eksploatację złoża. W 1980 r. na ogólną ilość soli wyprodukowanej w Polsce -4.533 tysiące ton - zakład górniczy w Wieliczce dostarczył 247 tysięcy ton soli warzonej, w tym z samego złoża wielickiego zaledwie 140 tysięcy ton. Przyjmuje się, że w ciągu 7 wieków funkcjonowania kopalni wielickiej wydobyto z niej ok. 26 - 27 milionów ton soli. Ogółem w Wieliczce w ciągu 700-letniego istnienia kopalni wykonano 26 szybów, ok. 2000 komór i ponad 200 km chodników, rozmieszczonych na 9 poziomach, od głębokości 64 do 327 m.

Obecnie, po zakończeniu eksploatacji złoża, podstawowym zadaniem przedsiębiorstwa jest zabezpieczenie podziemnych komór i chodników zarówno w aspekcie górniczym, jak i konserwatorskim ze szczególnym uwzględnieniem walorów zabytkowych dawnych wyrobów i urządzeń technicznych. Docelowo wyrobiska górnicze kopalni powinny spełniać 3 zasadnicze funkcje:
— sanatoryjno-leczniczą, ze względu na specyficzny mikroklimat umożliwiający leczenie dróg oddechowych; warunki te wykorzystuje już od 1958 r. podziemne sanatorium Kinga na poziomie V kopalni;
— szkoleniowo-dydaktyczną dla uczelni i szkół górniczych, geologicznych i geodezyjno-geofizycznych;
— najważniejszą jest niewątpliwie funkcja zabytkowo-muzealna i turystyczna ze względu na wartości historyczne i przyrodnicze obiektu, które pozwalają na zaliczenie go do unikatowych rezerwatów i skansenów górniczych na świecie; ilustrują to m.in. bogate zbiory Muzeum Żup Krakowskich funkcjonującego od 1951 r. na poziomie III kopalni.

Warunki geologiczne z uwzględnieniem stratygrafii tektoniki podkarpackich złóż solnych, zachowane ślady robót górniczych i różnych metod eksploatacji złoża, pozostałości dawnych narzędzi i urządzeń kopalnianych, liczne kaplice i miejsca kultu oraz wiek wyrobisk stanowiły podstawę do uznania wielickiej kopalni soli za zabytek kultury materialnej o szczególnym znaczeniu historyczno-przyrodniczym i wpisania jej na listę zabytków krajowych w 1976 r., w 1978 r. na Pierwszą Międzynarodową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO i nadania statusu Pomnika Historii przez Prezydenta RP w 1994 r.

prof. dr hab. Antoni Jodłowski
Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce

Coins linked with an article