Jan Sobieski, syn Jakuba, wojewody ruskiego i Zofii Teofili z Daniłowiczów, wnuczki hetmana S. Żółkiewskiego, urodził się 17 sierpnia 1629 r. w Olesku. Dzieciństwo i młodość spędził na zdobywaniu i pogłębianiu wiedzy. Ojciec przyszłego króla, późniejszy kasztelan krakowski, pierwszy świecki senator Rzeczypospolitej, sam gruntownie wykształcony, wpoił obu swoim synom: starszemu Markowi i młodszemu Janowi konieczność zdobycia wszechstronnej wiedzy. Młodzi Sobiescy podstawy wykształcenia zdobywali studiując najpierw w kolegium Nowodworskiego w Krakowie, później, w latach 1643-1648, na Wydziale Filozoficznym Akademii Krakowskiej. We Francji, Niemczech, Niderlandach i Anglii spędzili prawie dwa lata na uzupełnianiu swojego wykształcenia ogólnego i językowego. Interesowali się sztuką wojenną, fortyfikacjami, literaturą i systemami politycznymi. Poznali biegłe łacinę, niemiecki, francuski, słabiej angielski, turecki i grekę.

W czasie zagranicznych wojaży braci Sobieskich zmarł ich ojciec. Na wieść o śmierci króla Władysława IV i wybuchu powstania na Ukrainie w 1648 r. Sobiescy wrócili do kraju. Jan na czele własnej chorągwi uczestniczył w 1649 r. w kampanii Zborowskiej, a w słynnej bitwie pod Beresteczkiem w czerwcu 1651 r. został ciężko ranny. Prawie cały okres po powrocie do kraju, aż do drugiej połowy lat pięćdziesiątych, spędził w szeregach wojskowych. Oznaczało to wtedy właściwie nieustanne wojowanie. W czasie najazdu szwedzkiego 1655 r. jako pułkownik wojsk kwarcianych przeszedł do zwycięskiego obozu Karola Gustawa - podobnie jak to uczyniła większość wyższych oficerów wojsk koronnych. Okres wojen - kozackiej, moskiewskiej i szwedzkiej - rozszerzył znakomicie horyzonty wojskowe Sobieskiego, konfrontując jego wiedzę książkową z praktyką pól bitewnych w Polsce, na których krzyżowały się różne szkoły i metody ówczesnej sztuki wojennej. Jednakże już w marcu 1656 r. wraz z innymi porzucił Szwedów i uczestniczył w dalszej walce z najeźdźcą. Pod komendą S. Czarnieckiego brał udział w walkach z Moskwą i Kozakami. W obozie Jana Kazimierza przyjęto go z otwartymi ramionami, a w nagrodę za znakomitą postawę bojową otrzymał godność chorążego koronnego, która otwierała widoki na buławę hetmańską. Na dworze królowej Ludwiki Marii poznał wychowa-nicę królowej, Marię Kazimierę d'Arquien (Marysieńkę), wówczas jeszcze żonę Jana Zamoyskiego, wojewody sandomierskiego. Po śmierci męża poślubił ją w 1655 r. Przez żonę związał się Sobieski całkowicie Ze stronnictwem dworskim, zmierzającym do reformy ustroju. Okres ten był prawdziwą szkołą wielkiej polityki dla Sobieskiego. Związany z obozem reform wystąpił czynnie u boku króla przeciw rokoszowi marszałka wielkiego i hetmana polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego w latach 1665-1666, narażając się większości szlachty, fanatycznie przywiązanej do „złotej wolności". W 1665 r. Sobieski został mianowany marszałkiem wielkim koronnym, a w 1666 r. - hetmanem polnym koronnym. Rozwój; wydarzeń, a zwłaszcza zwycięskie odparcie najazdu kozacko-tatarskiego pod Podhajcami w październiku 1667 r. przysporzyły mu ogromnej popularności. Zdecydowany już na abdykację Jan Kazimierz nadał mu w 1668 r. wakującą po śmierci Lubomirskiego buławę wielką koronną. Nowo kreowany hetman wielki stał się najpotężniejszą osobistością polityczną Rzeczypospolitej.

Po obiorze w 1669 r. na tron polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego Sobieski otwarcie występował przeciw niemu, zmierzając do jego detronizacji. Niedługo na kraj zwaliła się potęga turecka. Nie udało się Sobieskiemu przeszkodzić utracie Kamieńca Podolskiego i zawarciu z Turcją w październiku 1672 r. haniebnego traktatu pokojowego w Buczaczu, spychającego Rzeczpospolitą właściwie do roli wasala Porty Otomańskiej. Po pogodzeniu się - w obliczu wielkiego niebezpieczeństwa tureckiego - zwaśnionych obozów (konserwatywnej szlachty broniącej króla oraz tzw. „malkontentów" z Sobieskim na czele) przedstawił on na sejmie pacyfikacyjnym w 1673 r. plan militarnej i dyplomatycznej akcji antytureckiej (m.in. podjęcie kroków ofensywnych, a jednocześnie powołanie europejskiej ligi antytureckiej z udziałem Moskwy, wywołanie powstania Słowian południowych). Ze środków uchwalonych przez sejm Sobieski zorganizował silną, ponad 40-tysięczną armię i 11 listopada 1673 r. odniósł nad korpusem tureckim Hiisejna Paszy wspaniałe zwycięstwo pod Chocimiem. Zwycięstwo pod Chocimiem i równoczesna niemal śmierć króla Michała otworzyły nowe bezkrólewie. W kolejnej elekcji w dniu 21 maja 1674 r. na tron polski został wyniesiony bohaterski zwycięzca, hetman wielki koronny Jan Sobieski. Zwycięstwo jego kandydatury to wypadkowa wielu czynników politycznych, z których najważniejszym niewątpliwie była ogromna popularność Sobieskiego - zwycięzcy spod Chocimia i zbawcy ojczyzny. Pierwsze lata panowania upływały mu na ciężkiej wojnie z Turkami, z powodu której odłożył nawet uroczystą koronację swoją i żony. Sobieski zamierzał przeprowadzić - korzystając z politycznej i finansowej pomocy Francji - reformę państwa w duchu wzmocnienia władzy monarszej i powściągnięcia samowoli magnackiej. W polityce zagranicznej wykazywał godną podziwu elastyczność i dobrą orientację. Dostrzegając niebezpieczeństwo grożące Polsce ze strony Brandenburgii, Prus i cesarstwa, dążył do radykalnej zmiany polskiej polityki zagranicznej: zawarcia pokoju z Turcją, poprawy stosunków z Rosją i wspólnego wystąpienia z Francją i Szwecją przeciw Brandenburgii W celu przyłączenia do Polski Prus Książęcych i utrwalenia władzy polskiej nad Bałtykiem. Plany te znalazły wyraz m.in. w zawartym z Francją 11 czerwca 1675 r. traktacie jaworowskim oraz układzie gdańskim ze Szwecją 4 sierpnia 1677 r. Niestety bezwzględna i uporczywa działalność opozycji i przede wszystkim zmiana w międzynarodowej sytuacji politycznej doprowadziła do całkowitego załamania się wielkich planów królewskich. Dyplomacja francuska nie potrafiła zapewnić Rzeczypospolitej zwrotu Kamieńca Podolskiego. Kiedy więc Ludwik XIV w 1678 r. zawarł pokój w Nimwegen, a Brandenburgia stała się jego sojusznikiem, Jan ttl Sobieski zdecydował się na zerwanie z polityką profrancuską i powrót do polityki przymierza z Habsburgami. Podejście armii tureckich pod wodzą wielkiego wezyra Kary Mustafy pod mury Wiednia zmusiły wkrótce cesarza Leopolda I do zawarcia natychmiastowego traktatu przyjaźni z królem polskim. 12 września 1683 r. połączone siły polskie, cesarskie i książąt Rzeszy odniosły wspaniałe zwycięstwo nad armią osmańską. Głównym autorem zwycięstwa był bezsprzecznie król polski, który ze znakomitym wykorzystaniem warunków topograficznych zaplanował i przeprowadził decydujący atak husarii ze szczytu Kahlenbergu. Złamanie potęgi imperium osmańskiego nie przyniosło Polsce właściwie żadnych korzyści. Rzeczpospolita, rozrywana walkami stronnictw magnackich, była już zbyt słaba, aby samotnie walczyć z Turcją. Oręż polski ponosił coraz więcej porażek. W tej sytuacji król w 1684 r. przystąpił do tzw. „Ligi Świętej", w skład której weszły poza Polską Austria, papiestwo i Wenecja. Próby odgrywania w ramach Ligi bardziej samodzielnej roli zawiodły. W ramach Ligi Świętej Sobieski kontynuował wojnę z Turcją, porzucając swe dawne plany polityczne. Niestety, wszystkie wyprawy na Mołdawię (w latach 1684, 1686 i 1691) zakończyły się niepowodzeniem. W 1686 r. Polska zmuszona została, w znacznym stopniu pod wpływem sojuszników z Ligi, zawrzeć z Rosją niekorzystny pokój (tzw. traktat Grzymułtowskiego). W kraju król narażony był na ciągłe ataki opozycji magnackiej, na knowania posłów obcych dworów, wobec których stawał się bezsilny. Nie mogąc zapobiec anarchii i samowoli magnackiej, obciążony licznymi kłopotami rodzinnymi, starzejący się i schorowany, odsuwał się powoli od czynnego życia.

Zmarł w Wilanowie 17 czerwca 1696 r.

Pozostawił po sobie pamięć przede wszystkim jako pogromca agresywnej Turcji, znakomity wódz, śmiały i przewidujący polityk, który objąwszy osłabione anarchią i licznymi wojnami państwo, pragnął je zreformować, nadać jego polityce zagranicznej kierunek zgodny z polską racją stanu.

W drugim okresie swego panowania Jan Sobieski, zrażony przeciwnościami i niepowodzeniami, uwikłany w interesy państw Ligi Świętej, zatracił samodzielność działania.

W dziedzinie wojskowości przeprowadził pewne reformy: podniósł liczbę piechoty, wprowadził jednolite uzbrojenie (berdysze), wcielił do piechoty chłopów z dóbr królewskich i duchownych, ustalił pokojowy kornput (ok. 18.000), stanowiący zasadnicze kadry armii oraz starał się ulepszyć zastosowanie artylerii podczas bitew.

Jan III Sobieski był człowiekiem wykształconym i światłym. Cechami charakterystycznymi umysłowości Sobieskiego były nie opuszczające go przez całe życie: chęć kształcenia się, ciekawość i żądza wiedzy. Obok szerokiej wiedzy humanistycznej, zdobytej w kraju i za granicą, posiadł również dobrą znajomość nauk matematyczno-przyrodniczych i rozległe wiadomości z dziedziny architektury i inżynierii wojskowej. W zakresie zainteresowań króla mieściły się także teoretyczne podstawy architektury i budownictwa. Wysoka kultura, szeroka wiedza i zainteresowania artystyczne uczyniły go świadomym mecenasem sztuki i rzeczywistym współtwórcą królewskiej rezydencji w Wilanowie.

Coins linked with an article