Tematyka monet
25. rocznica powstania Trybunału Konstytucyjnego
Polski sąd prawa istnieje już 25 lat. Pierwszą ustawę
o Trybunale Konstytucyjnym uchwalono 25 kwietnia 1985 r. Trzy
lata wcześniej, 26 marca 1982 r., na podstawie noweli konstytucyjnej
Trybunał został wpisany do konstytucji. Czas, który upłynął od
ustanowienia noweli konstytucyjnej do uchwalenia ustawy, to
okres ostrych sporów o kompetencje sądu prawa. Od początku
wpływowe środowiska przeciwstawiały się idei stworzenia sądu
konstytucyjnego, nie bez racji postrzegając go jako instytucję
niezależną i trudną do politycznego podporządkowania.
Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym z 1985 r., będąca
wynikiem kompromisu osiągniętego z dużym trudem, ograniczała
pozycję i kompetencje Trybunału Konstytucyjnego. Ograniczenie
najważniejsze, zapisane już w nowelizacji konstytucji z 1982 r.,
polegało na tym, że tylko niektóre orzeczenia Trybunału były
ostateczne. Orzeczenia o niekonstytucyjności ustawy miały
podlegać rozpatrzeniu przez Sejm, który mógł je odrzucić
uchwałą podjętą większością 2/3 głosów. W ten sposób usiłowano
doprowadzić do kompromisu między stworzeniem sądownictwa
konstytucyjnego a utrzymaniem zasady jednolitości władzy
państwowej. W praktyce - począwszy już od pierwszego orzeczenia
z 28 maja 1986 r. - polskiemu Trybunałowi Konstytucyjnemu
udało się zdobyć stosunkowo niezależną pozycję i wypracować
interesujące orzecznictwo.
Niestety również po przełomie 1989 r. ograniczenia kompetencji
Trybunału zostały utrzymane. Mimo to Trybunał wydał wiele
orzeczeń i zyskał znaczny autorytet wśród elit politycznych,
a także teoretyków prawa. Orzecznictwo Trybunału rozwinęło
zwłaszcza takie klauzule konstytucyjne, jak zasada państwa
prawnego i zasada równości, wypełniając wiele luk i rozwiewając
wątpliwości, które powstawały z powodu braku nowoczesnej
konstytucji.
Dopiero konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. oraz ustawa z 1 sierpnia
1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym dały polskiemu sądowi prawa
takie same kompetencje, jakie posiadają sądy konstytucyjne
innych krajów.
Podstawowym zadaniem Trybunału Konstytucyjnego jest
kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych, a więc
rozstrzyganie o tym, czy normy prawne niższego rzędu są zgodne
z normami prawnymi wyższego rzędu (a zwłaszcza z konstytucją),
i w miarę potrzeby eliminowanie norm niezgodnych z systemu
obowiązującego prawa. Wyłącznym punktem odniesienia dla tych
rozstrzygnięć jest konstytucja.
Zadaniami Trybunału Konstytucyjnego są:
- kontrola norm (abstrakcyjna i konkretna); szczególną procedurą kontroli norm jest rozpatrywanie skarg konstytucyjnych;
- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa;
- orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
- uznawanie przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej.
Spośród wymienionych funkcji podstawowym zadaniem Trybunału jest kontrola norm. Polski system kontroli norm daje zdecydowane pierwszeństwo kontroli następczej, czyli dotyczącej tych aktów normatywnych, które już zostały ustanowione albo nabrały mocy obowiązującej lub jeszcze oczekują na wejście w życie. Tylko wyjątkowo kontrola norm może przybrać charakter prewencyjny (uprzedni), a jedynym podmiotem uprawnionym do jej inicjowania jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.
W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi piętnastu niezawisłych sędziów wybieranych przez Sejm na dziewięcioletnią kadencję. Istotne znaczenie dla funkcjonowania tej instytucji ma fakt, że sędziowie Trybunału - w myśl art. 195 ust. 1 konstytucji - są niezawiśli. Podstawową gwarancją ich niezawisłości jest zakaz wybierania sędziego na kolejną kadencję oraz usunięcia ze stanowiska w trakcie kadencji.
dr Adam Jankiewicz