Benedykt Dybowski urodził się 12 maja 1833 r. w Adamarynie, niedaleko Mińska. Rozpoczętą w domu pod okiem guwernerów naukę kontynuował w gimnazjum mińskim. Po zdaniu matury w 1853 r. podjął studia na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Dorpacie. Jako student został nagrodzony złotym medalem za pracę o rybach słodkowodnych Estonii. W 1857 r., z powodu sekundowania w pojedynku kolegi, musiał przenieść się na Uniwersytet Wrocławski, a rok później na Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Berlinie, gdzie w 1860 r. uzyskał dyplom lekarza, broniąc pracę doktorską nt. zjawiska partenogenezy u pszczół. Berliński dyplom nostryfikował w Dorpacie w 1862 r. pracą o rybach karpiowatych Inflant. W międzyczasie, 8 maja 1861 r., był na krótko aresztowany (i uwolniony pod presją masowych manifestacji) za śpiewanie w katedrze wileńskiej Boże coś Polskę.

Po bezskutecznych, blokowanych przez władze carskie, staraniach o profesurę na Uniwersytecie Krakowskim, Dybowski został w 1862 r. profesorem w Katedrze Zoologii i Anatomii Porównawczej warszawskiej Szkoły Głównej. Karierę naukową godził z rozpoczętą działalnością konspiracyjną. Będąc komisarzem nadzwyczajnym Rządu Narodowego ds. Rusi i Litwy, brał udział w organizowaniu powstania styczniowego oraz próbach uwolnienia z więzienia dyktatora powstania, Mariana Langiewicza. Po dekonspiracji i uwięzieniu Dybowski został zaliczony wraz z centralnymi władzami powstania do pierwszej kategorii wrogów caratu, co było równoznaczne z wyrokiem śmierci. Jednak dzięki staraniom swoich przyjaciół otrzymał ostatecznie wyrok 12 lat katorgi wraz z pozbawieniem praw stanu (m.in. tytułu naukowego).

Dnia 10 sierpnia 1864 r. Dybowski wyruszył na zesłańczy szlak. Najpierw trafił do obozu pracy - szkutniczej osady Siwakowa, a wkrótce potem przystąpił do organizowania uzdrowiska w Darasuniu. Kolejnym etapem zesłania był nadbajkalski Kułtuk, gdzie Dybowski podjął badania nad fauną Bajkału i Daurii. Częścią planowych badań były również dwie dalekowschodnie podróże. W 1869 r. Dybowski uczestniczył w wyprawie generała Skołkowa do Kraju Amurskiego, Kraju Ussyryjskiego, Władywostoku i Korei. Natomiast drugą podróż, w pełni samodzielną, odbył w latach 1872-1875. Posługując się zbudowaną wraz ze współzesłańcami i towarzyszami podróży - Wiktorem Godlewskim i Michałem Jankowskim - łodzią "Nadzieja", przepłynął rzekami Argun, Amur i Ussuri do Morza Japońskiego.

W 1877 r. Benedykt Dybowski oraz Wiktor Godlewski uzyskali ułaskawienie i wrócili po 12 latach do kraju. Rok później uczony objął posadę lekarza rządowego na Kamczatce. Do kraju powrócił ponownie w 1883 r., aby kierować Katedrą Zoologii i Anatomii Porównawczej Uniwersytetu Lwowskiego. Osiadł na stałe we Lwowie, gdzie zajmował się intensywną pracą dydaktyczną aż do momentu przejścia na emeryturę w 1906 r.

Benedykt Dybowski zmarł 30 stycznia 1930 r. we Lwowie. Został pochowany z honorami państwowymi na cmentarzu Łyczakowskim, w kwaterze powstańców styczniowych.

Pozostawił po sobie ogromną spuściznę naukową liczącą 343 pozycje, zawierającą nierzadko pionierskie prace z zakresu wielu dziedzin nauk biologicznych i nie tylko (ichtiologii, ornitologii, antropologii, etnologii itd.). Warto również przypomnieć, że Dybowski, wespół z Alfonsem Forelem, jest uważany za twórcę limnologii - nauki zajmującej się badaniem wód zbiorników śródlądowych, pod kątem określenia ich warunków fizycznych, chemicznych i biologicznych (np.: termiki, prądów, składu chemicznego, sedymentacji, ustroju lodowego, ilościowego i jakościowego występowania organizmów żywych). Badając faunę jeziora Bajkał, polski uczony studiował biologię gatunków (m.in. foki bajkalskiej, ryby gołomianki - trafnie określając sposób jej rozrodu), opisał ponad 100 nowych dla nauki gatunków kiełży i kilkanaście gatunków ryb, wyodrębnił 3 kompleksy faunistyczne Bajkału. Jako propagator darwinizmu starał się udowodnić istnienie procesów ewolucyjnych zachodzących pod wpływem zmian środowiskowych i izolacji geograficznej. Dybowski jest także autorem pamiętników będących świadectwem epoki i fotograficznym wręcz zapisem dziejów jego zesłania.

Ponadto prowadził badania antropometryczne ludów syberyjskich, zbierając jednocześnie materiały będące świadectwem materialnej i niematerialnej (słownik narzeczy) spuścizny ich kultury. Pracował również z poświęceniem na niwie społecznej: starał się nie tylko nieść pomoc lekarską ludności na Zabajkalu, Dalekim Wschodzie i Kamczatce, lecz także polepszać jej warunki bytowe, m.in. przez aklimatyzację renów na Wyspie Beringa. Stopień zaangażowania Dybowskiego w kwestie społeczne odzwierciedla chociażby przydomek nadany mu przez tubylców - Dobry Biały Bóg.

Był wrogiem wszelkich patologii społecznych, a zwłaszcza alkoholizmu (w czasach studenckich założył w Dorpacie stowarzyszenie antyalkoholowe "Kółko Braci Mlecznych", później we Lwowie stowarzyszenie "Eleuterya"). Jednocześnie pozostał orędownikiem postępowych idei społecznych (m.in. równouprawnienia kobiet), pragnącym wprowadzić "religię rozumu", która miała niwelować wszelkie formy nierówności społecznej.

Marek Słupek
Komisarz wystawy pt.: "Benedykt Dybowski (1833-1930); Rycerz Niezłomny"
Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu (XII 2009 - IX 2010)

Numizmaty powiązane z artykułem