Barokowy kościół parafialny pw. Trójcy Przenajświętszej jest jednym z najpiękniejszych zabytków doby staropolskiej w Tykocinie. Budowa murowanej świątyni chrześcijańskiej w mieście jest ściśle związana z realizowanym od lat 40. XVIII w. zamysłem właściciela Tykocina Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego, regulacji jego zabudowy według reguł barokowej urbanistyki. Reorganizacja miasta zaowocowała oprócz wzniesienia kościoła parafialnego także przekształceniem rynku chrześcijańskiego w reprezentacyjny plac miejski z ustawieniem w jego centrum pomnika Stefana Czarnieckiego (1763), przebudową wielkiej synagogi w dzielnicy żydowskiej i gmachem nowego klasztoru bernardynów.

Kościół pw. Trójcy Przenajświętszej, zamykający wschodnią pierzeję uregulowanego rynku, został zbudowany w latach 1742–1749. Sam korpus wzniesiono w latach 1742–1745 zapewne według projektu architekta Tomasza Bellotiego II, natomiast dalsze prace zostały przejęte przez nadwornego architekta Branickiego – Jana Henryka Klemma. Dokonał on korekty pierwotnego planu i zaprojektował fasadę kościoła, wieże-dzwonnice, arkadowe łączniki z fasadą oraz bramę z popiersiami ewangelistów (1748–1749). Około 1775 r. nad tympanonem fasady nadbudowano schodkowy szczyt zaprojektowany przez białostockiego architekta Józefa Sękowskiego.

Kościół jest trójnawową, orientowaną bazyliką ścienno-filarową z nawami bocznymi w formie rzędu skomunikowanych ślepych kaplic. Jego trójprzęsłowy korpus został wzniesiony na planie prostokąta, z prezbiterium wysokości i szerokości nawy głównej. Po obu stronach fasady znajdują się kwadratowe dwukondygnacyjne wieże-dzwonnice, bardzo mocno wysunięte przed jej lico. Łączą się one z korpusem kościoła przez jednokondygnacyjne, trójprzęsłowe półkoliste galerie, co wzmacnia efekt zdominowania całej przestrzeni rynkowej przez świątynię.

Wyposażenie kościoła jest późnobarokowo-rokokowe. Większość została zamówiona przez hetmana Branickiego w pracowniach najlepszych artystów i rzemieślników w Warszawie, zaś pozostałe elementy wykonali jego pracownicy z dworu białostockiego. W ołtarzu głównym znajduje się obraz „Trójca Św.” malarza Szymona Czechowicza, pracującego na zamówienie wielu ówczesnych familii magnackich. W obecnym wystroju bazyliki uwagę przykuwają dwa pełnopostaciowe portrety: Jana Klemensa Branickiego i jego trzeciej żony Elżbiety (Izabeli) z Poniatowskich Branickiej, namalowane przez Antoniego Tallmanna i przeniesione do kościoła w Tykocinie na początku XIX w.

Barokową bazylikę oddziela żelazne ogrodzenie z bramą usytuowaną na osi fasady. Tworzą ją dwa wysokie prostokątne słupyz namiotowymi daszkami, na których umieszczono popiersia czterech ewangelistów, wykonane przez rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redlera.

Widoczne w Tykocinie podporządkowanie całego miasta nadrzędnej rynkowo-kościelnej kompozycji zgodnie z barokową koncepcją przestrzenną było wyjątkowo rzadkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej.

Prof. dr hab. Cezary Kuklo
Uniwersytet w Białymstoku

Numizmaty powiązane z artykułem