Tematyka monet
30. rocznica powstania NZS
Powstanie Niezależnego Zrzeszenia Studentów jesienią 1980 r.
było odpowiedzią środowiska studenckiego na Sierpień i powstanie
NSZZ "Solidarność" oraz wynikało z chęci przeniesienia w mury
uczelni tych samych nadziei i wartości. W poprzednim okresie jedyną organizacją uprawnioną do
organizowania i reprezentowania studentów był Socjalistyczny
Związek Studentów Polskich, powiązany i podporządkowany
PZPR. Próby stworzenia innej organizacji studenckiej podejmowały
środowiska opozycji od 1977 r., ale nie miały one szansy skutecznej
rywalizacji z potężnym SZSP.
Ideę tworzenia niezależnego związku studenckiego rzucono
w Gdańsku, jeszcze w czasie trwania sierpniowego strajku. Tam
też, na Uniwersytecie Gdańskim, na początku września powstał
pierwszy Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego
Zrzeszenia Studentów Polskich. W następnych tygodniach takie
komitety założono na wielu polskich uczelniach. Na zjeździe
reprezentantów 59 komitetów, który odbył się 18 i 19 października
1980 r. w Warszawie, postanowiono wspólnie stworzyć Niezależne
Zrzeszenie Studentów, przyjęto jego statut i wybrano władze
- Ogólnopolski Komitet Założycielski. Próba zarejestrowania NZS
według nowych przepisów, na mocy których rejestrowano związki
zawodowe, została odrzucona przez Sąd Wojewódzki w Warszawie
13 listopada. Wywołało to poruszenie na wielu uczelniach,
a w Poznaniu strajki okupacyjne.
Na ogólnopolskim zjeździe delegatów NZS, który odbył się 22 i 23
listopada 1980 r. na Uniwersytecie Warszawskim, przyjęto wniosek,
by ubiegać się o rejestrację w Ministerstwie Nauki, Szkolnictwa
Wyższego i Techniki, a nie na drodze sądowej.
W podjętych uchwałach domagano się reformy studiów, m.in.
swobody wyboru lektoratów języków obcych i przedmiotów
politycznych, odebrania MO i SB prawa wkraczania na uczelnie
bez zgody rektora, zastąpienia rocznej służby wojskowej studentów
przeszkoleniem odbywanym w czasie trwania studiów. Upomniano
się też o więzionych przywódców KPN. Podjęte następnie
starania o rejestrację przeciągały się, gdyż Ministerstwo zwlekało
z wydaniem potrzebnych decyzji. Zwłoka wynikała z niechęci władz
PRL, broniących monopolu SZSP i przeciwnych wprowadzeniu
"opozycji" do środowiska studenckiego.
Chociaż władze odmawiały legalizacji, NZS działał na
większości wyższych uczelni, organizował spotkania, wydawał
niecenzurowane biuletyny, był partnerem dla władz uczelnianych
i sojusznikiem "Solidarności" w środowisku studenckim. Przyczynił
się ogromnie do jego zaktywizowania i budowania poczucia
uczestnictwa w dokonujących się w Polsce zmianach. Ich
wyrazem były zgłaszane postulaty opracowania nowej ustawy
o szkolnictwie wyższym, zwiększenia kompetencji ciał kolegialnych
na uczelniach, udziału w nich studentów, wybieralności rektorów
i dziekanów, samorządności i samodzielności programowej
uczelni, a także przedłużenia studiów do 5 lat, przywrócenia do
pracy nauczycieli akademickich zwolnionych w ubiegłych latach
z przyczyn politycznych, otworzenia dostępu do zakazanych
książek, gromadzonych w specjalnych działach bibliotek.
Na początku 1981 r. ośrodkiem szczególnie aktywnym stał się
Uniwersytet Łódzki, gdzie najpierw na Wydziale Prawa i Administracji
zaczęto spisywać postulaty, następnie - po przyłączeniu się
do akcji studentów innych kierunków - powstała komisja
międzywydziałowa. Postulaty kierowano do władz uczelni, ale były
wśród nich żądania dotyczące głębokiej demokratyzacji nie tylko
życia akademickiego, ale też zmian w kraju. Negocjacje z rektorem,
a następnie wiceministrem nauki i szkolnictwa wyższego nie
przyniosły więc efektu, podgrzały jednak atmosferę. 24 stycznia
rozpoczął się strajk, który ogarnął łódzkie uczelnie. Wśród 40
postulatów część odnosiła się do poszerzenia udziału studentów
w organach uchwałodawczych uczelni do 1/3 i wybieralności ich
władz wykonawczych, niezależności szkół wyższych w sprawach
naukowych i dydaktycznych, zmiany zasad przysposobienia
wojskowego, likwidacji obligatoryjności zajęć z nauk politycznych
i języka rosyjskiego, a także legalizacji NZS.
Nim doszło do rozmów z komisją rządową między przywódcami
strajku łódzkiego a kierującymi OKZ NZS powstał spór o to, czy
w organach strajku mogą zasiadać działacze SZSP oraz czy
strajkujący powinni z odpowiednią siłą akcentować postulaty
ogólnospołeczne, w tym rejestracji NZS. Organizatorzy łódzkiego
protestu byli pod tym względem umiarkowani, przywódcy OKZ
NZS bardziej radykalni i upolitycznieni. Łódzkie postulaty i akcja
strajkowa pobudziły do wyrażenia solidarności studentów z wielu
ośrodków akademickich. Oblicza się, że pod koniec protestu
strajkowało lub trwało w gotowości strajkowej ponad 30 tys.
studentów we wszystkich ośrodkach akademickich.
Rozmowy z ministrem Januszem Górskim i komisją rządową
toczyły się od 29 stycznia do 18 lutego, z krótkimi przerwami.
Najtrudniejsze okazało się zarejestrowanie NZS. Władze zgodziły
się na to niechętnie, pod naciskiem strajku rozszerzającego się na
inne ośrodki i dzięki wsparciu tego żądania przez "Solidarność".
Ostatecznie 17 lutego minister zarejestrował NZS, a nazajutrz
podpisano w Łodzi porozumienie, które głęboko zmieniało sytuację
na wyższych uczelniach.
W kolejnych miesiącach 1981 r. NZS rozwijał się i uczestniczył
w realizowaniu zasad porozumienia łódzkiego. Ponadto jego
członkowie wydawali ok. 260 różnych niecenzurowanych pism,
aktywnie też uczestniczyli w organizowaniu obrony więźniów
politycznych z Konfederacji Polski Niepodległej. W listopadzie
1981 r. NZS proklamował we wszystkich uczelniach strajki
solidarnościowe z Wyższą Szkołą Inżynierską w Radomiu, gdzie
"Solidarność" i NZS bezskutecznie domagały się usunięcia
niechcianego rektora.
13 grudnia 1981 r. i w dniach następnych internowano ponad 400
działaczy NZS, w tym jego przywódców, m.in. Jacka Czaputowicza,
Jarosława Guzego, Konstantego Radziwiłła, Jacka Rakowieckiego,
Macieja Kuronia, Wojciecha Walczaka, Wiesława Urbańskiego. Inni
się ukrywali, i - jak Teodor Klincewicz - należeli do organizatorów
działalności podziemnej "Solidarności". Podejmowano także
działalność konspiracyjną, która była próbą kontynuacji działań
NZS, wydawano pisma podziemne, organizowano malowanie
napisów na murach. Wielu członków NZS uczestniczyło
w manifestacjach ulicznych, do których wzywała podziemna
"Solidarność". Część działaczy NZS inicjowała Ruch "Wolność
i Pokój". Zdelegalizowany 5 stycznia 1982 r. NZS nie mógł jawnie
działać na uczelniach, ale część jego członków uczestniczyła,
a nawet kierowała, samorządami studenckimi.
Kolejna generacja studentów od 1986 r. podejmowała próby
wznowienia Zrzeszenia w konspiracji. W 1988 r. studenci
z NZS wspierali strajki robotnicze, stopniowo też przechodzili
do działalności jawnej w życiu uczelni i podczas demonstracji.
W 1989 r. przedstawiciele NZS brali udział w rozmowach
Okrągłego Stołu w ramach reprezentacji strony opozycyjnej.
Część członków kwestionowała drogę porozumienia z PZPR
i uczestniczyła w akcjach ugrupowań radykalnych. Przyrzeczona
przy Okrągłym Stole rejestracja NZS, nie została dokonana.
Odmowa rejestracji wydana przez Sąd Wojewódzki w Warszawie
23 maja wywołała akcję protestacyjną na wielu uczelniach.
Rejestracji NZS dokonano 22 września 1989 r., już po powstaniu
rządu Tadeusza Mazowieckiego.
prof. dr hab. Andrzej Friszke