Sokół wędrowny (Falco peregrinus) występuje niemal na całym świecie. Niegdyś w Polsce powszechny, choć niezbyt liczny. Praktycznie wyginął w latach 60. XX w. Dzięki staraniom sokolników i ekologów obecnie w Polsce żyje już kilkanaście par sokołów.

Sokół jest gatunkiem prawnie chronionym, wpisanym do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Zaczęto go chronić we wczesnym średniowieczu ze względu na znaczenie dla sokolnictwa. Sokoła (obok bobra, tura i żubra) chroniono w Europie jako jeden z pierwszych gatunków.

Sokoły charakteryzują się dużym dymorfizmem płciowym. Samiec jest wielkości gołębia, samica o 1/3 większa od samca. Długość ciała 36–50 cm, rozpiętość skrzydeł 95-115 cm. Dorosłe są stalowosiwe na wierzchu, na spodzie jasno ubarwione, pierś prawie biała z czarnymi poprzecznymi prążkami. Młode są z wierzchu brązowe, spód mają w kolorze jasnobrązowym z ciemnymi łezkami na piersiach. U wszystkich osobników występuje charakterystyczny ciemny pojedynczy „wąs”, który wraz z ciemnym wierzchem głowy wyraźnie kontrastuje z jasnymi policzkami. Dziób jest krótki, hakowato zagięty z charakterystycznym „zębem”. Nogi, woskówka, obramowanie oczu i nasady dzioba są intensywnie żółte. Nozdrza wyraźnie widoczne, okrągłe z centralnym punktem. Oko bardzo ciemne z prawie niewyróżniającą się źrenicą. Skrzydła długie, wąskie, ostro zakończone, ogon krótki. W locie charakterystyczne są szybkie i energiczne uderzenia skrzydeł, na przemian z długimi fazami lotu szybującego. Sokół poluje wyłącznie w locie na ptaki średniej wielkości. Atakuje pikując z dużej wysokości i osiąga prędkość do 360 km/h.

Na przełomie marca i kwietnia samica składa 3–5 ciemnych nakrapianych jaj, które są wysiadywane przez 32 dni. Młode pozostają w gnieździe przez 6 tygodni, potem uczą się polować. Po osiągnięciu samodzielności koczują, ale osiągnąwszy dojrzałość płciową, stają się ptakami osiadłymi.

Niemal wszędzie na świecie sokoły gniazdują na skałach, wykorzystując naturalne zagłębienia.

Ewenementem na skalę światową jest nadrzewny ekotyp sokoła, występujący niegdyś także w Polsce. Populację tę szacowano w Europie na około 1600–2000 par. Zatrucie środowiska pestycydami spowodowało drastyczny spadek liczebności sokoła wędrownego. Ekotyp nadrzewny wyginął zupełnie.

Od tysiącleci sokoły powszechnie używano do polowań. Sokolnicy jako pierwsi zajęli się jego ratowaniem. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. opracowali metody intensywnej hodowli sokołów i metody ich wypuszczania.

W Polsce sokolnicy prowadzą ponowne zasiedlenie sokołów od 1990 r. – w górach (Pieniny) i w miastach (Warszawa, Kraków) oraz w lasach Polski centralnej, zachodniej i północno-zachodniej, gdzie wypuszczono 90% z ponad 300 sokołów. Akcję koordynuje Rada Programu Restytucji Sokoła Wędrownego w Polsce pod nadzorem Ministerstwa Środowiska.

Nowym środowiskiem dla sokoła są miasta, gdzie nie ma naturalnych wrogów, nie brakuje pokarmu, a wysokie budynki są substytutem skał. Pierwsza próba lęgu nastąpiła w 1998 r. na budynku PKiN w Warszawie. Do dziś w kilkunastu znanych gniazdach wykluło się ponad sto młodych.

Poza prowadzeniem kolejnych wsiedleń, ważnym działaniem jest monitoring (kontrola gniazd, obrączkowanie młodych, poszukiwanie kolejnych par, instalowanie sztucznych gniazd, całodobowe pilnowanie lęgów).

Monitoring populacji sokoła wędrownego w Polsce koordynuje Stowarzyszenie Na Rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół”. Stowarzyszenie ściśle współpracuje ze specjalistami z Europejskiej Grupy Roboczej Sokoła Wędrownego.

Wszelkie informacje o sokołach prosimy zgłaszać mailowo: falco@peregrinus.pl

Sławomir Sielicki, Janusz Sielicki
Stowarzyszenie Na Rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół”

Numizmaty powiązane z artykułem