Urodził się pod Witebskiem, na dalekich kresach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Wychowywał się i kształcił w zaborze rosyjskim, studiował także na Sorbonie. Stał się jednym z najbardziej znanych na świecie Polaków w XX stuleciu. To postać niezwykle barwna i otoczona legendą. Kilka fragmentów jego biografii – tajemniczych do dzisiaj – budzi zainteresowanie współczesnych autorów (zwłaszcza książki Witolda S. Michałowskiego). Ossendowski był przede wszystkim podróżnikiem i badaczem mało znanych regionów świata oraz pisarzem podróżniczym, zaliczanym w dwudziestoleciu międzywojennym do światowej czołówki twórców tego typu prozy. Wiele jego utworów wspomnieniowo-podróżniczych zyskało międzynarodowe uznanie i zostało przetłumaczonych na języki obce, np. Cień ponurego wschodu (1923), Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (Konno przez Azję Centralną) z 1923 r., Od szczytu do otchłani (1925). W wielu krajach bestsellerami były jego dzieła reprezentujące inne gatunki literackie: biografia Lenin z 1930 r. (zakazana w krajach komunistycznych, będąca przyczyną niszczenia pamięci o nim w PRL-u), utwory fabularne dla dzieci i młodzieży, np. Życie i przygody małpki (Pamiętnik szympansiczki „Kaśki”) z 1929 r., powieści Orlica (1925) i Sokół pustyni (1928). Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego Ossendowski stał się najczęściej tłumaczonym pisarzem polskim z ówcześnie żyjących (a w ogóle ustępował tylko Sienkiewiczowi). Jego prace naukowe z zakresu geografii i chemii oraz utwory podróżnicze przetłumaczono na 20 języków w około 150 wydaniach.

Podstawą jego napisanych z talentem książek reportażowych i fabularnych były liczne podróże, odbywane od czasów studiów w Petersburgu pod koniec XIX w. Najwcześniej poznał z autopsji odległe regiony imperium rosyjskiego: Ałtaj, Kaukaz, okolice Bajkału, limany Dniestru. Potem podróżował po Syberii i rosyjskim Dalekim Wschodzie. W czasie wojny domowej w byłym imperium carskim przemierzył także Mandżurię i Mongolię, następnie przez Japonię udał się do USA. Po powrocie do Polski w 1922 r. nadal odbywał podróże o charakterze badawczym i literackim: kilkakrotnie po Europie Zachodniej, do Afryki Północnej (1923) i Zachodniej (1925–26) oraz na Bliski Wschód (1932–33). Ossendowski prowadził prace naukowe (w Centralnym Laboratorium Technicznym w Harbinie, Instytucie Technicznym w Tomsku, Rosyjskim Towarzystwie Geograficznym), był także wykładowcą akademickim, m.in. na Politechnice w Omsku oraz na uczelniach warszawskich (Polska Wolna Wszechnica, Szkoła Sztabu Generalnego, Wyższa Szkoła Handlowa, Szkoła Nauk Politycznych, Wyższa Szkoła Dziennikarska). Był również aktywny w życiu społecznym i politycznym. Za działalność rewolucyjną w Harbinie w 1905 r. został skazany na półtora roku twierdzy. W latach 1919–20 pełnił funkcję doradcy w kontrrewolucyjnej armii admirała Aleksandra Kołczaka, następnie był doradcą barona Romana Ungerna von Sternberga, dowódcy Białej Gwardii, który w 1921 r. ogłosił się chanem Mongolii. W Polsce Ossendowski był konsultantem przy Ministerstwie Spraw Wojskowych oraz Ministerstwie Przemysłu i Handlu, wiceprezesem Polskiego Klubu Turystycznego i prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy. Działał także w All Peoples’ Association, międzynarodowej organizacji o charakterze pacyfistycznym, a w czasie okupacji hitlerowskiej w konspiracji jako członek Stronnictwa Narodowego.

Ten podróżnik, badacz i pisarz był wszechstronny i produktywnie twórczy. W opracowanym w Polskiej Akademii Nauk słowniku Współcześni polscy pisarze… w haśle poświęconym Ossendowskiemu opisano ponad 90 książek jego autorstwa. Był mistrzem literatury popularnej, często wykorzystywał w swojej twórczości elementy sensacyjne i egzotyczne. Jednak nie przeszkodziło to Polskiej Akademii Literatury w przyznaniu Ossendowskiemu w 1936 r. Złotego Wawrzynu za zasługi w dziedzinie literatury podróżniczej.

Prof. dr hab. Krzysztof Dybciak

Numizmaty powiązane z artykułem