Idea samopomocy finansowej rozwijała się na ziemiach polskich od XV w. W 1577 r. powstała założona przez ks. Wawrzyńca Białobrzeskiego Fundacja Ostrołęcka Taniego Kredytu. W XVI w. powstawały też banki pobożne, udzielające z datków wiernych nieoprocentowanych pożyczek gwarantowanych fantami. Później w instytucjach dobroczynnych udzielano chłopom bezprocentowych pożyczek zabezpieczanych solidarnym poręczeniem gospodarzy z tej samej wioski.

Typowe spółdzielnie kredytowe zaczęły powstawać na ziemiach polskich głównie z potrzeby obrony interesów drobnych rolników i rzemieślników przed wielkokapitalistyczną konkurencją. Samopomoc wyrażała się m.in. w tworzeniu funduszy bez pomocy państwa czy instytucji publicznych. Bezzwrotną pomoc publiczną, z wyjątkiem awaryjnego korzystania z kredytu refinansowego, traktowano jako niweczącą samodzielność ekonomiczną spółdzielni.

W XIX w. przemiany społeczno-gospodarcze uwarunkowane polityką kolonizacyjną zaborców prowadziły do rugowania polskich producentów i rolników oraz ich pauperyzacji. Przy czym zasady i warunki gospodarowania zmuszające do doskonalenia stwarzały zapotrzebowanie na kapitał pieniężny. Drobni wytwórcy najsilniej odczuwali dyskryminację kredytową, gdyż w pierwszej połowie XIX w. mieli dostęp niemal wyłącznie do lichwiarskich pożyczek. W tym okresie podejmowane były liczne próby samoorganizacji spółdzielczej (np. inicjatywa Karola Marcinkowskiego utworzenia Polskiego Bazaru w Poznaniu czy powołanie w Śremie Spółki dla Oszczędności i Pożyczek Wekslowych, z którą łączy się tradycję Banku Spółdzielczego w Śremie im. Ks. Piotra Wawrzyniaka). Dla polskich spółdzielni istotne znaczenie miało to, że stosunkowo długo rozwijały się pod trzema zaborami – w różnych systemach prawnych, a nawet odmiennych kulturach gospodarczych.

W 1861 r. Poznańskie Towarzystwo Przemysłowe – chcąc pomóc rodzimym przedsiębiorcom dyskryminowanym przez zaborców – założyło (jako pierwsze na ziemiach polskich) Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania, które nawiązywało do idei spółdzielni kredytowej H. Schultzego. Polską spółdzielczość kredytową na Pomorzu Gdańskim zapoczątkowało założone w 1862 r. Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Brodnicy. Zaś na Górnym Śląsku w 1869 r. założono Towarzystwo Pożyczkowe dla Zawadzkiego i okolicy.

Bank Spółdzielczy (BS) w Brodnicy – następca i spadkobierca Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców miasta Brodnicy – został powołany przez lokalnych działaczy w obronie nie tylko rodzimej przedsiębiorczości, ale także polskiej mowy i kultury. Celem Towarzystwa – jedynej polskiej instytucji kredytowej w Brodnicy, obok sześciu banków niemieckich – było udzielanie pożyczek ze składkowej kasy rzemieślnikom i przemysłowcom. Poza działalnością bankową BS w Brodnicy, podobnie jak wiele innych, wspierał polskość i pracę pozytywistyczną w środowisku lokalnym, zarówno w okresie zaborów, jak i w czasach niepodległości.

Spółdzielczość w ogóle, a spółdzielczość kredytowa w szczególności, miała duży wkład w rozwój gospodarki polskiej w okresie międzywojnia. Na niektórych obszarach II Rzeczypospolitej stanowiła także instytucjonalną płaszczyznę kultywowania tożsamości narodowej. Okres II wojny światowej przyniósł ogromne zniszczenia podstaw finansowych, a wielu wybitnych działaczy instytucji spółdzielczych nie doczekało 1945 r. Po wojnie podjęto próby reaktywowania banków spółdzielczych, które zostały jednak szybko włączone w nakazowo-rozdzielczy system gospodarczy PRL, tracąc spółdzielczy charakter.

Po 1989 r. niemal 2/3 spośród ok. 1660 banków spółdzielczych nie sprostało wymaganiom nowych warunków gospodarowania. Nieliczne odrodziły się z kryzysu, a wiele uratowano m.in. dzięki przejęciom i łączeniom z innymi, co pozwoliło zachować rozbudowaną sieć placówek. Bank Spółdzielczy w Brodnicy, obok Krakowskiego Banku Spółdzielczego, był jednym z liderów tego procesu, konsolidując trzynaście innych BS, z którymi łączył się na podstawie zbieżnych kryteriów biznesowych lub które przejmował sanacyjnie. Współcześnie około 570 banków spółdzielczych, zrzeszonych w dwóch grupach bankowych, spełnia wymagania regulacyjne obowiązujące w Polsce dla instytucji kredytowych, oferując nowoczesne usługi finansowe w największej (prawie 4000 jednostek) sieci placówek bankowych.

Prof. dr hab. Jan Szambelańczyk

Numizmaty powiązane z artykułem