Prehistoryczna kopalnia krzemienia znana pod nazwą Krzemionki Opatowskie to jeden z najważniejszych zabytków kultury materialnej w Polsce i najwybitniejszy zabytek z młodszej epoki kamienia (neolitu) w Europie Środkowej. Jest świadectwem wysokiej kultury technicznej społeczności ludzkich zamieszkujących w dorzeczu Wisły przed 5000 lat, gdy nie znano jeszcze technologii produkcji brązu i żelaza. Na jej powierzchni zachował się krajobraz po neolitycznej działalności górniczej.

Krzemionki Opatowskie znajdują się na północno-wschodnim przedpolu Gór Świętokrzyskich, w pobliżu miasta Ostrowiec Świętokrzyski. W wapieniach jurajskich, przykrytych zwietrzeliną oraz utworami plejstoceńskimi, występuje krzemień pasiasty, jeden z najpiękniejszych krzemieni europejskich.

Krzemień pasiasty wydobywano w Krzemionkach Opatowskich różnymi metodami górniczymi, poczynając od zwykłych jam o głębokości około 2 m. Wyjątkowa wartość zabytkowa kopalni wynika z występowania najbardziej rozwiniętych metod górnictwa neolitycznego. Ich świadectwem są szyby kopane poprzez utwory plejstoceńskie oraz drążone przez obecne niżej warstwy wapieni. Po dotarciu do poziomu występowania krzemieni z dna szybu wykuwano niskie wyrobiska o wysokości około 60–90 cm, najczęściej na głębokości od około 5 do 8 m. Twardy wapień z bogatymi poziomami konkrecji krzemienia pasiastego umożliwiał powstawanie podziemnych komór w promieniu do 20 m od dna szybu, o powierzchni nawet kilkuset metrów kwadratowych. Wypełniano je hałdami odpadkowej skały wapiennej. Pomiędzy hałdami pozostawiano wąskie chodniki komunikacyjne.

W podziemnych wyrobiskach zachowały się na ścianach proste rysunki wykonane węglem drzewnym z łuczyw. Najbardziej znanym jest rysunek tzw. oranta (od łac. orans, orantis, orare modlić się; orant – wizerunek postaci modlącej się), którego znaczenie trudno dzisiaj objaśnić. Prawdopodobnie rysunek związany był ze światem wierzeń neolitycznych górników.

Podziemne komory z Krzemionek Opatowskich ukazują najbardziej rozwiniętą formę górnictwa krzemienia w prehistorycznej Europie. Powstanie ich było możliwe dzięki twardości skały wapiennej, dużemu zapotrzebowaniu na krzemień pasiasty i bogactwu złoża. „Architektura” tych komór należy do wspaniałych przykładów osiągnięć technicznych europejskiej cywilizacji neolitycznej.

Fragment jednej z takich komór z pozostawionym wapiennym filarem pokazano po obu stronach monety o nominale 20 zł. Awers monety przedstawia jego stan obecny, a rewers ten sam filar trzydzieści lat wcześniej. Widoczny, postępujący proces wietrzenia zabytku symbolizuje konieczność wzmożenia troski o ochronę Krzemionek Opatowskich. Zabytek ten jest godny umieszczenia na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Górnicy przychodzili do Krzemionek z pobliskich osad. Pracowali kilofami o ostrzach krzemiennych i kamiennych oraz kilofami, młotkami i dźwigniami z rogu. W przygotowywaniu sprzętów górniczych wykorzystywano również drewno i skóry zwierzęce.

Krzemień pasiasty wydobywany w Krzemionkach Opatowskich służył przede wszystkim do wytwarzania ostrzy siekier. Stanowiły one produkt końcowy pracowni krzemieniarskich, w których obrabiano surowiec na powierzchni pola górniczego, w pobliżu szybów. Półwytwory ostrzy siekier wynoszono do wiosek na pobliskiej wyżynie lessowej. Tam były gładzone i oprawiane. Siekiery z ostrzami z krzemienia pasiastego rozchodziły się drogą wymiany na odległość ponad 600 km od kopalni. Były skutecznymi narzędziami pracy, niebezpieczną bronią i ważnymi symbolami prestiżu ich posiadaczy. Często składano je w grobach megalitycznych jako wyposażenie mężczyzn należących do wspólnot kultury amfor kulistych.

Kopalnia w Krzemionkach została odkryta 19 lipca 1922 r. przez geologa Jana Samsonowicza (1888–1959), współpracującego z archeologiem Stefanem Krukowskim (1890–1982). Prowadzone od tego czasu badania kopalni ukazują zaskakujący obraz praktycznej wiedzy, wielu umiejętności, znakomitej organizacji pracy i imponującej skali przedsięwzięć, podejmowanych przez społeczności sprzed 5000 lat. Dzisiaj Krzemionki Opatowskie są najważniejszym zabytkiem prehistorycznego dziedzictwa kulturowego w Europie Środkowej. Archeolog, badając je, odkrywa pod ziemią miejsca niewiele zmienione od czasu, gdy przed kilku tysiącami lat wycofał się z nich ostatni neolityczny górnik.

Prof. Jacek Lech
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Samodzielna Pracownia Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia

Numizmaty powiązane z artykułem