Tematyka monet
Okręt podwodny „Orzeł”
ORP „Orzeł” został zbudowany ze składek społeczeństwa,
natomiast koszt jego uzbrojenia pokryła Marynarka Wojenna. Powstał
w holenderskiej stoczni N. V. Koninklijke Maatschappij „de Schelde”
we Vlissingen. Umowę podpisano w 1936 r. Chrzest i wodowanie
okrętu odbyło się 15 stycznia 1938 r. Matką chrzestną została
Jadwiga Sosnkowska, żona gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego.
2 lutego 1939 r. uroczyście podniesiono polską banderę wojenną
i 7 lutego okręt przybył do portu wojennego w Gdyni. Pierwszym
dowódcą okrętu został kmdr ppor. Henryk Kłoczkowski.
1 września 1939 r. „Orzeł” wyszedł do rejonu rozśrodkowania na
Zalew Pucki a 4 września przeszedł pod Gotlandię, gdzie kmdr ppor.
Kłoczkowski zapadł na nierozpoznaną chorobę i postanowił uzyskać
pomoc w Tallinie. Okręt przybył 14 września na redę tego portu,
Kłoczkowski udał się do szpitala, a dowództwo przejął kpt. mar. Jan
Grudziński. 15 września dostarczono mu decyzję o internowaniu
okrętu, uzasadnioną niezgodnością jego pobytu z przepisami
układu z 1938 r. zawartego przez państwa skandynawskie
i bałtyckie. Okręt przyholowano do portu i rozpoczęto rozbrajanie.
Załoga przygotowała ucieczkę z Tallina. Nocą z 17/18 września
okręt opuścił port i zanurzył się w wodach Zatoki Fińskiej. Ucieczka
„Orła” wywołała reakcję Estonii i obu mocarstw, które w tym czasie
dokonywały podziału Polski. Spodziewany był w Zatoce Gdańskiej
i u brzegów Szwecji. Pościg za nim okazał się bezskuteczny.
Kapitan Grudziński zdecydował pozostać na Bałtyku i szukać
celu dla torped „Orła” aż do wyczerpania paliwa, prowiantu
i wody pitnej, a następnie przejść do Wielkiej Brytanii. Ppor. mar.
Marian Mokrski, na podstawie spisu latarń morskich i znajomości
akwenu, wykonał prowizoryczną mapę Bałtyku oraz cieśnin
duńskich. Zakończenie działań wojennych w Polsce i brak wody
spowodowały, że 7 października kapitan Jan Grudziński podjął
decyzję przejścia cieśnin duńskich i 14 października okręt został
wprowadzony do Rosyth. Z tej bazy odbył siedem patroli. Zatopił
niemiecki statek „Rio de Janeiro” z żołnierzami i materiałami
wojennymi, ujawniając tym samym przygotowywaną inwazję na
Norwegię. Ostatni patrol „Orła” na zachód od wylotu Skagerraku
rozpoczął się 23 maja. 1 i 2 czerwca przekazano mu sygnał zajęcia
innego sektora, ale nie uzyskano potwierdzenia. 11 czerwca, po
tym jak załoga okrętu nie odpowiedziała na wezwanie do powrotu,
„Orzeł” został uznany za zaginiony.
Wraz z okrętem zginęło 6 oficerów, podchorąży oraz 53 podoficerów
i marynarzy. Nadal nieznana jest przyczyna i miejsce jego zatonięcia.
Przyjęto, że 7 czerwca zatonął na minach niemieckich, ale ponieważ
to hipoteza, dalej za datę zaginięcia przyjmuje się 8 czerwca 1940 r.,
dzień oczekiwanego powrotu.
Publikacje o „Orle” zaczęły ukazywać się jeszcze podczas wojny.
Okręt rozsławiły książki oraz film fabularny. Ustalił się zwyczaj, że
w rejonie ostatniego patrolu „Orła” składa się wieńce. W związku
z tym, że nazwy zasłużonych okrętów przechodzą na nowsze
jednostki, w latach 1962–1983 pod polską banderą pływał okręt
podwodny „Orzeł” (II), a od 1986 r. Marynarka Wojenna dysponuje
okrętem podwodnym „Orzeł” (III). Legenda „Orła” odnowiła się
w 1993 r., kiedy w trakcie poszukiwań ropy naftowej na szelfie
kontynentalnym u wybrzeży norweskich odnaleziono wrak innego
okrętu podwodnego. Powstało wtedy stowarzyszenie, którego
celem było odszukanie wraku „Orła”. Najbardziej spektakularna,
choć też bez powodzenia, była zorganizowana w tym celu w 2008 r.
ekspedycja statku badawczego „Imor”.
Dane taktyczno-techniczne okrętu: wyporność 1110/1473,5 t,
wymiary 84,0 x 6,7 x 4,17 m, uzbrojenie: 12 wyrzutni torpedowych
i 20 torped oraz 105-milimetrowa armata morska, podwójne
40-milimetrowe działo przeciwlotnicze i podwójnie sprzężony
13,2-milimetrowy najcięższy karabin maszynowy. Miał dwa silniki
wysokoprężne o mocy 4740 KM i dwa elektryczne o mocy 1100 KM,
prędkość maksymalną 20/9 w., zasięg nawodny 7000 Mm przy 10 w.
i podwodny – 100 Mm przy 5 w., zanurzenie maksymalne 80 m,
załoga liczyła 6 oficerów oraz 54 podoficerów i marynarzy.
Walter Pater
Muzeum Marynarki Wojennej