Bolesław Prus, właściwie Aleksander Głowacki (ur. 20.08.1847 w Hrubieszowie, zm. 19.05.1912 w Warszawie), to najwybitniejszy z polskich realistów drugiej połowy XIX w. Wychowywał się na Lubelszczyźnie, ale jego dorosłe życie i twórczość były związane z Warszawą. W 1863 r. Głowacki – wtedy szesnastoletni gimnazjalista z Kielc – wyruszył do powstania. Ranny podczas potyczki pod Siedlcami został wzięty do rosyjskiej niewoli. Swój udział w powstaniu wspominał jako doświadczenie traumatyczne. W 1866 r. wstąpił do Szkoły Głównej w Warszawie na Wydział Matematyczno-Fizyczny. Na trzecim roku przerwał studia z powodu trudnej sytuacji materialnej. Studiował później krótko na Wydziale Leśnym Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach, skąd w 1870 r. wrócił na stałe do Warszawy. Imał się wówczas różnych zawodów, był m.in. ślusarzem, pisał do gazet. Jako dziennikarz zadebiutował w 1872 r. Niedługo potem przybrał pseudonim Bolesław Prus (pochodzący od herbu szlacheckiego rodziny Głowackich) i tak zaczął podpisywać swoje, jak sam uważał, teksty „błahe”, niegodne pióra poważnego publicysty naukowego, jakim zamierzał zostać w przyszłości. W 1874 r. związał się z „Kurierem Warszawskim”, w którym od następnego roku zamieszczał stałe felietony. Kroniki tygodniowe (później publikowane w „Kurierze Codziennym”) pisał do końca życia i to one pierwsze przyniosły mu popularność. Pisał w nich o wszystkim, notował w nich sprawy ważne i z pozoru nieistotne, zajmował się kondycją polskiego społeczeństwa i… stanem warszawskich chodników. Jako kronikarz Prus wybierał perspektywę „niespiesznego przechodnia”, którego interesuje wszystko, co spotka na drodze, bo nasłuchuje rytmu współczesności. Stworzył charakterystyczny styl felietonu łączącego humor z poważną refleksją.

Od połowy lat 70. Prus na poważnie zajął się literaturą. Jego twórczość prozatorska czerpała inspiracje od wielkich realistów europejskich, ale pisarz od początku szukał własnej drogi do realizmu. Nowele Prusa przedstawiają świat z nieoczekiwanej czy niedostrzegalnej w naszym powszednim oglądzie perspektywy. Często pretekstem do tych mikroobserwacji jest błahe zdarzenie albo zwyczajny przedmiot (jak w najsłynniejszych, mistrzowskich nowelach Kamizelka i Katarynka), które potrafią odsłonić to, co ukryte albo przeoczone w codziennym życiu. I w swoich małych prozach, i w powieściach, Prus, z charakterystyczną dla siebie wrażliwością na sytuację ludzi biednych czy wykluczonych oraz z psychologicznym wyczuciem tematu, ukazuje problemy społeczne, które mimo osadzenia w realiach XIX w. skłaniają do refleksji również dziś.

Tak dzieje się w Lalce (wydanie książkowe 1890), którą sam pisarz określał jako „powieść z wielkich pytań naszej epoki”. Przynosi ona epicką panoramę życia Warszawy końca lat 70. XIX w., ukazując różne środowiska nowoczesnego miasta. Główny bohater – Stanisław Wokulski, uczestnik powstania styczniowego, wraca z zesłania do Warszawy, gdzie rozpoczyna życie kupca i przedsiębiorcy. Wokulski jest, z jednej strony, człowiekiem sukcesu, z drugiej zaś – melancholikiem, darmo szukającym sensu i celu swojej egzystencji. Tym celem staje się dlań piękna arystokratka, z której czyni ideał, co prowadzi do nieuniknionych rozczarowań. Akcja powieści rozwija się w rytmie iluzji i deziluzji, odsłaniając mechanizm ulegania przez jednostki i zbiorowość idealistycznym złudzeniom. Lalka, obraz społeczeństwa polskiego czasu przemian, nie została zrozumiana przez współczesnych – przede wszystkim ze względu na zastosowanie eksperymentalnej narracji oraz otwarte zakończenie, niepozwalające jednoznacznie domknąć losów Wokulskiego.

Kolejną wielką powieścią Prusa były Emancypantki (wydanie książkowe 1894). Utwór ten można uznać za głos pisarza w sprawie emancypacji kobiet, która była jedną z palących kwestii tamtego czasu. Przede wszystkim jest to jednak powieść o dojrzewaniu głównej bohaterki, Madzi, która szuka dla siebie miejsca w świecie, przeżywa kryzys wiary i odnajduje własną drogę do Boga. W swojej jedynej powieści historycznej Faraon (wydanie książkowe 1897) pisarz przedstawił mechanizmy władzy i działanie państwa. Stawia tam również ważne pytania o warunki i możliwości buntu. Ostatnią skończoną powieścią Prusa były Dzieci (wydanie książkowe 1909), w której pokazał niepokojący i mroczny obraz społeczeństwa polskiego okresu rewolucji 1905 r.

Powieści Prusa przedstawiają historię Polaka, który musi zmagać się z własną psychiką i uwarunkowaniami czasów, w których przyszło mu żyć. Dlatego warto wracać do pytań postawionych przez pisarza – zwłaszcza o szanse rodzimej przedsiębiorczości i kultury w zmieniającym się zawrotnie świecie. Motywem przewodnim publicystyki i twórczości literackiej Prusa była polska niedojrzałość, „małoletniość”, jak ją nazywał. Często pisał o nadmiernym przywiązaniu Polaków do wielkich gestów, heroicznych bohaterów i pięknych obrazów przeszłości. Namawiał do rzetelnej oceny wad narodowych i kompleksów, pisał, że Polacy powinni uczyć się życia codziennego jak arytmetyki czy geografii.

Ewa Paczoska

Numizmaty powiązane z artykułem