Początki polskiej bankowości centralnej - podobnie jak banków centralnych wielu państw europejskich - przypadają na pierwsze dziesięciolecia XIX w. Pierwszym polskim bankiem emisyjnym był Bank Polski, powstały w 1828 r. w Królestwie Polskim. Był bankiem państwowym, jego kapitał zakładowy pochodził z funduszy rządowych. Wykonywał czynności emisyjne (bilety złotowe wymienialne na monety srebrne), pełnił rolę banku państwa (obsługa długu publicznego, przechowywanie depozytów i funduszy instytucji publicznych), był bankiem depozytowo-kredytowym wspierającym rozwój krajowego przemysłu i infrastruktury. W 1870 r. władze rosyjskie odebrały mu przywilej emisyjny, a w 1886 r. postawiły w stan likwidacji. Jego majątek i agendy przejął rosyjski Bank Państwa.

W XX w. aż cztery instytucje kolejno pełniły w Polsce rolę banku emisyjnego: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, Bank Polski SA, Bank Emisyjny w Polsce i Narodowy Bank Polski.

Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa (1917-1924) wykonywała czynności emisyjne, kredytowo-depozytowe i przekazowe. Szeroka działalność kredytowa, w szczególności udzielanie pożyczek państwu przez podnoszenie pułapu emisji marki polskiej, doprowadziła w końcu 1923 r. do największej hiperinflacji w historii Polski.

Bank Polski został założony w 1924 r. jako spółka akcyjna o mieszanej strukturze właścicielskiej, co miało tworzyć gwarancję jego autonomii w relacjach z rządem. Najważniejszym jego organem była Rada Banku, reprezentująca akcjonariuszy. Podstawowym zadaniem Banku Polskiego było utrzymanie stabilności złotego. Instytucja ta łączyła czynności banku emisyjnego (emisja biletów złotowych według systemu Gold Exchange Standard), banku państwa oraz banku handlowego. Udzielała kredytów bankom i bezpośrednio podmiotom gospodarczym, posługując się stopą dyskontową i lombardową, kontyngentowaniem kredytów i cenzurą weksli. Wykonywała określone obowiązki na rzecz Skarbu Państwa (bezpłatne prowadzenie rachunków, bezprocentowy kredyt do określonej statutem kwoty). Działalność Banku została przerwana przez wojnę, a jego władze ewakuowały się do Londynu, wywożąc najważniejsze dokumenty, zasoby złota i dewiz. W Generalnej Guberni władze niemieckie powołały Bank Emisyjny w Polsce.

W styczniu 1945 r. został utworzony Narodowy Bank Polski. Podjęto decyzję o likwidacji Banku Emisyjnego i cofnięciu uprawnień emisyjnych Bankowi Polskiemu SA (został zlikwidowany w 1951 r.). NBP łączył zadania centralnej instytucji bankowej oraz organu państwowego współdziałającego z aparatem administracyjnym w realizacji polityki pieniężnokredytowej, której bezpośrednie cele określało Ministerstwo Finansów. Pozycja NBP w systemie finansowym i gospodarczym Polski Ludowej odbiegała od pozycji banku centralnego w gospodarce rynkowej.

Wraz ze zmianą ustroju gospodarczego po 1989 r. status i zakres działalności NBP uległy zasadniczym przekształceniom. Najważniejszym celem NBP stało się umacnianie polskiego pieniądza. Utworzenie dwupoziomowego systemu bankowego stworzyło podstawy do wprowadzenia narzędzi polityki pieniężnej właściwych dla systemów rynkowych. NBP pełni funkcje banku emisyjnego, banku banków i banku państwa. Jako bank emisyjny NBP ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej. Będąc bankiem banków, określa zasady ich refinansowania, kształtuje politykę stóp procentowych oraz rezerw obowiązkowych; w ten sposób współdziała w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa. Jako bank państwa prowadzi obsługę kasowo-rozliczeniową jednostek budżetu centralnego oraz wykonuje inne czynności zdefiniowane ustawą, nie może jednak udzielać kredytów Skarbowi Państwa. Narodowy Bank Polski ma daleko idącą autonomię.

Od 1997 r. najważniejszym organem odpowiedzialnym za realizację podstawowego celu NBP jest Rada Polityki Pieniężnej.

dr Cecylia Leszczyńska
Uniwersytet Warszawski

Numizmaty powiązane z artykułem