Tematyka monet
180 lat bankowości centralnej w Polsce
Początki polskiej bankowości centralnej - podobnie jak banków centralnych wielu państw europejskich - przypadają
na pierwsze dziesięciolecia XIX w. Pierwszym polskim bankiem
emisyjnym był Bank Polski, powstały w 1828 r. w Królestwie
Polskim. Był bankiem państwowym, jego kapitał zakładowy
pochodził z funduszy rządowych. Wykonywał czynności emisyjne
(bilety złotowe wymienialne na monety srebrne), pełnił rolę
banku państwa (obsługa długu publicznego, przechowywanie
depozytów i funduszy instytucji publicznych), był bankiem
depozytowo-kredytowym wspierającym rozwój krajowego
przemysłu i infrastruktury. W 1870 r. władze rosyjskie odebrały
mu przywilej emisyjny, a w 1886 r. postawiły w stan likwidacji.
Jego majątek i agendy przejął rosyjski Bank Państwa.
W XX w. aż cztery instytucje kolejno pełniły w Polsce rolę
banku emisyjnego: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, Bank
Polski SA, Bank Emisyjny w Polsce i Narodowy Bank Polski.
Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa (1917-1924) wykonywała
czynności emisyjne, kredytowo-depozytowe i przekazowe.
Szeroka działalność kredytowa, w szczególności udzielanie
pożyczek państwu przez podnoszenie pułapu emisji marki
polskiej, doprowadziła w końcu 1923 r. do największej hiperinflacji
w historii Polski.
Bank Polski został założony w 1924 r. jako spółka akcyjna
o mieszanej strukturze właścicielskiej, co miało tworzyć
gwarancję jego autonomii w relacjach z rządem. Najważniejszym
jego organem była Rada Banku, reprezentująca akcjonariuszy.
Podstawowym zadaniem Banku Polskiego było utrzymanie
stabilności złotego. Instytucja ta łączyła czynności banku
emisyjnego (emisja biletów złotowych według systemu
Gold Exchange Standard), banku państwa oraz banku
handlowego. Udzielała kredytów bankom i bezpośrednio
podmiotom gospodarczym, posługując się stopą dyskontową
i lombardową, kontyngentowaniem kredytów i cenzurą
weksli. Wykonywała określone obowiązki na rzecz Skarbu
Państwa (bezpłatne prowadzenie rachunków, bezprocentowy
kredyt do określonej statutem kwoty). Działalność Banku
została przerwana przez wojnę, a jego władze ewakuowały się
do Londynu, wywożąc najważniejsze dokumenty, zasoby złota
i dewiz. W Generalnej Guberni władze niemieckie powołały
Bank Emisyjny w Polsce.
W styczniu 1945 r. został utworzony Narodowy Bank Polski.
Podjęto decyzję o likwidacji Banku Emisyjnego i cofnięciu
uprawnień emisyjnych Bankowi Polskiemu SA (został zlikwidowany w 1951 r.). NBP łączył zadania centralnej instytucji
bankowej oraz organu państwowego współdziałającego
z aparatem administracyjnym w realizacji polityki pieniężnokredytowej,
której bezpośrednie cele określało Ministerstwo
Finansów. Pozycja NBP w systemie finansowym i gospodarczym
Polski Ludowej odbiegała od pozycji banku centralnego
w gospodarce rynkowej.
Wraz ze zmianą ustroju gospodarczego po 1989 r. status
i zakres działalności NBP uległy zasadniczym przekształceniom.
Najważniejszym celem NBP stało się umacnianie polskiego
pieniądza. Utworzenie dwupoziomowego systemu bankowego
stworzyło podstawy do wprowadzenia narzędzi polityki
pieniężnej właściwych dla systemów rynkowych. NBP pełni
funkcje banku emisyjnego, banku banków i banku państwa.
Jako bank emisyjny NBP ma wyłączne prawo emitowania
znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej. Będąc bankiem
banków, określa zasady ich refinansowania, kształtuje politykę
stóp procentowych oraz rezerw obowiązkowych; w ten sposób
współdziała w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa. Jako
bank państwa prowadzi obsługę kasowo-rozliczeniową jednostek
budżetu centralnego oraz wykonuje inne czynności zdefiniowane
ustawą, nie może jednak udzielać kredytów Skarbowi Państwa.
Narodowy Bank Polski ma daleko idącą autonomię.
Od 1997 r. najważniejszym organem odpowiedzialnym za
realizację podstawowego celu NBP jest Rada Polityki Pieniężnej.
dr Cecylia Leszczyńska
Uniwersytet Warszawski