Kazimierz III Wielki był ostatnim władcę Polski z dynastii Piastów. Urodził się 30 kwietnia 1310 r. w Kowalu w powiecie włocławskim jako syn Władysława Łokietka i Jadwigi, córki księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego. Od najmłodszych lat był przeznaczony na następcę tronu, a w ostatnich latach panowania ojca brał coraz większy udział w rzędach. Zgodnie z wolę ojca, na mocy prawa dziedziczenia i za zgodę zjazdu dostojników koronował się w 1333 r.
Władza nowego monarchy rozciągała się jedynie na Małopolskę, Wielkopolskę oraz ziemie sieradzką i łęczycką. Poza granicami państwa pozostawały: podporządkowany Czechom Ślęsk, niezależne Mazowsze oraz zagarnięte przez Krzyżaków Pomorze Nadwiślańskie, Kujawy i ziemia dobrzyńska.
Celem nadrzędnym polityki Kazimierza Wielkiego było wzmocnienie i przywrócenie całości Królestwa Polskiego. Silny sojusz czesko-krzyżacki stanowił poważne zagrożenie dla Polski - tym większe, że trwała wojna Polski z Zakonem, przerwana jedynie rozejmem, który wygasał w 1335 r. Zdajęc sobie sprawę z przewagi militarnej przeciwników, Kazimierz zdecydował się na działalność dyplomatycznę, zmierzającę do rozerwania wrogiego sojuszu. Na zjeździe w Wyszehradzie w 1335 r. uzyskał od króla czeskiego Jana Luksemburskiego zrzeczenie się roszczeń do polskiej korony.
Swoją politykę zagraniczną król oparł na sojuszu z Węgrami Andegawenów i papiestwem. W 1339 r. w Wyszehradzie zawarł z królem węgierskim, Karolem Robertem układ, w myśl którego w razie bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego tron polski miał przypaść Andegawenom, a w 1355 r. potwierdził ich prawa do sukcesji w Polsce.
Nie mogąc wyegzekwować przychylnego dla Polski wyroku sądu papieskiego w sporze z Krzyżakami o zwrot zagarniętych przez nich ziem, zawarł z nimi w 1343 r. w Kaliszu traktat pokojowy. Na mocy traktatu Krzyżacy zwrócili Polsce ziemię dobrzyńską i Kujawy, zatrzymując Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską. Wzmocnił swe wpływy na Pomorzu Zachodnim poprzez zawarcie w 1343 r. przymierza z książętami wołogojskimi.
W latach 1345-1348 walczył bezskutecznie z Czechami. Zawarł z nimi pokój w Namysłowie, w którym zrzekł się praw do Śląska w zamian za zrzeczenie się ich pretensji do Mazowsza. W latach 1349-1352 opanował, przy pomocy węgierskiej, większość Rusi Halicko-Wołyńskiej. W 1356 r. podporządkował sobie Mazowsze, a w 1366 r. - ziemię bełską, chełmską, włodzimierską oraz Podole, jako lenna.
W 1365 r. zhołdował Santok i Drezdenko.
W 1368 r. odzyskał od Brandenburgii część Nowej Marchii. W rezultacie terytorium państwa wzrosło ponad dwukrotnie, a liczba mieszkańców dwuipółkrotnie.
Wcielenie Rusi Halickiej do Królestwa Polskiego korzystnie sytuowało kraj na skrzyżowaniu dwóch wielkich szlaków handlowych, prowadzących do Bałtyku i do Morza Czarnego. Dążąc do kulturalnego i gospodarczego jednoczenia Rusi z Polską, Kazimierz przeniósł stolicę księstwa z Halicza do Lwowa, nadał mu nowe prawa miejskie i uczynił największym ośrodkiem handlowym tej prowincji, sprowadziwszy mieszczan z Krakowa, Śląska i Niemiec. Lokował wsie i miasta na nieznanym na tych ziemiach prawie niemieckim. Założył sieć parafii Kościoła łacińskiego, nie naruszając przy tym praw Rusinów do wyznania prawosławnego i kładąc podwaliny pod znamienną dla systemu polskich rządów tolerancję wyznaniową. Tolerancja ta obejmowała również inne narodowości mogące tu żyć według własnych praw - Żydów, Ormian, Tatarów i Wołochów. W polityce wewnętrznej Kazimierz Wielki dążył do centralizacji rządów, opierając się na dobieranej przez króla radzie królewskiej oraz na urzędzie starostów. Pokonał przeciwną centralizacji państwa opozycję wielkopolską - konfederację pod przywództwem Maćka Borkowica.
Po zapewnieniu trwałego pokoju na granicach monarcha podjął wysiłek zreformowania państwa. Przeprowadził kodyfikację niepisanego prawa zwyczajowego, różnego dla poszczególnych dzielnic, wprowadzając dwa statuty: dla Małopolski i dla Wielkopolski (wiślicki i piotrkowski) oraz dodatkowe przepisy obowiązujące w całym Królestwie. Równolegle przeprowadził reformę sądownictwa, tworząc dla możnych i rycerstwa sądy karne starostów, tzw. sądy grodzkie, a dla mieszczan i chłopów Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego w Krakowie. Dążąc do wzmocnienia skarbu państwa, dokonał reformy monetarnej, wprowadzając do obiegu — w miejsce dotychczasowych różnych monet z mennic poszczególnych książąt dzielnicowych — grosz srebrny. Dla zagwarantowania stałych dochodów skutecznie zreformował podatki i wzmocnił system celny. W 1334 r. potwierdził i rozszerzył przywilej dla Żydów, dający im prawo do tworzenia własnych samorządów, do swobody wyznania i do opieki królewskiej. Popierał kolonizację wewnętrzną poprzez rozwój miast i liczne nowe lokacje. Nadawał miastom przywileje, pozwalające im czerpać korzyści z wymiany międzynarodowej, dzięki czemu powstawały duże ośrodki handlowe, przyciągające rodzimych kupców i rzemieślników. Organizował na wielką skalę osadnictwo wiejskie, zwłaszcza na Podkarpaciu. Wiele uwagi poświęcał rozwojowi górnictwa, szczególnie kopalni soli; popierał także rozwój rzemiosła i handlu.
Prowadził szeroką działalność budowlaną, głównie w celach obronnych. Na obszarach nadgranicznych oraz w sąsiedztwie stolicy wzniósł około 50 murowanych zamków warownych i otoczył murami obronnymi blisko 30 miast, co wzmocniło bezpieczeństwo kraju. Zreformował wojsko, które zaczęło się liczyć jako poważna siła militarna środkowej Europy. Zreformował królewskie dobra ziemskie, oddając je w Małopolsce w zarząd wielkorządcy, a na pozostałych ziemiach - starostów. Odebrał także część majątków przywłaszczonych przez magnatów i klasztory.
Do zarządzania tak zorganizowanym państwem król powoływał wykształconych prawników. W 1364 r. założył pierwszy w Polsce, a drugi w Europie Środkowej uniwersytet w Krakowie, który miał zapewnić monarchii fachowych urzędników. Akademia Krakowska miała się składać z 11 katedr, w tym aż 8 prawniczych. Z powodu śmierci króla działalność uczelni została jednak zawieszona.
Stabilizacja wewnętrzna kraju, unormowanie stosunków z państwem krzyżackim i Czechami, włączenie do monarchii ziem ruskich oraz dobre stosunki z Węgrami umożliwiły wzmożenie kontaktów handlowych z zachodnią Europę oraz intensyfikację handlu m.in. z ośrodkami nad Morzem Czarnym i na Krymie. Nastąpił szybki wzrost gospodarczy kraju, wzrost zamożności społeczeństwa, napływ zachodnich kapitałów i przedsiębiorców. Sprzyjało temu, oprócz reform przeprowadzonych przez króla, wielkie załamanie gospodarcze wyżej rozwiniętych państw zachodniej Europy.
Polska stała się krajem niejednolitym etnicznie i wyznaniowo, równocześnie jednak pojawiła się tolerancja religijna. Zaczęło się krystalizować nowe społeczeństwo, wzrastało poczucie więzi państwowej wśród Polaków. Przyjęto wówczas nową nazwę Polski — Korona Królestwa Polskiego. Państwo przestało być własnością dziedziczną dynastii, a jego pojęcie oddzielono od osoby aktualnie panującego.
Stabilizacja wewnętrzna, szybki rozwój gospodarczy oraz wzrost terytorialny państwa polskiego zwiększyły międzynarodowe znaczenie Polski. W 1364 r. odbył się w Krakowie zjazd monarchów z udziałem cesarza Karola IV, królów: Węgier, Cypru, Danii, oraz wielu książąt. Omawiano na nim m.in. sprawy Europy Środkowej i kwestie obrony przed niebezpieczeństwem tureckim.
W końcowym okresie swego panowania Kazimierz Wielki stał się pożądanym sprzymierzeńcem dla najpotężniejszych władców europejskich. 0 jego wielkim znaczeniu w Europie dobitnie świadczyło powierzenie mu w 1363 r. roli rozjemcy w sporze Luksemburgów z Habsburgami.
Kazimierz Wielki zmarł 5 listopada 1370 r. w Krakowie.
Okres trzydziestosiedmioletniego panowania Kazimierza Wielkiego, dzięki pomyślnej realizacji różnych przedsięwzięć gospodarczych i prawnych, stal się podstawą późniejszej świetności politycznej, gospodarczej i kulturalnej Polski Jagiellonów.

Numizmaty powiązane z artykułem