Tematyka monet

Powstanie wielkopolskie

W listopadzie 1918 r. ucichły strzały na wszystkich frontach pierwszej wojny światowej. Podpisany 11 listopada rozejm w Compiegne przewidywał powrót do granic z 1 sierpnia 1914 r., co oznaczało, że Wielkopolska nadal pozostawała w państwie niemieckim. W sytuacji rewolucyjnego zamętu, który ogarnął Niemcy, Wielkopolanie nie załamywali jednak rąk i wybrali własną reprezentację w postaci Naczelnej Rady Ludowej. Polacy dysponowali własnymi formacjami: Strażą Ludową oraz Strażą Służby i Bezpieczeństwa. Ćwiczenia wojskowe podjęto w gniazdach (ogniwach) Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Działały organizacje niepodległościowe: Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego i coraz liczniejsze samodzielne grupy bojowe. Brano pod uwagę wybuch powstania obejmującego wszystkie ziemie zaboru pruskiego. Liczono na pomoc Armii Polskiej we Francji oraz wojsk Ententy.

Atmosfera stawała się coraz bardziej napięta. W dniu 26 grudnia 1918 r. entuzjastycznie witano w Poznaniu Ignacego Jana Paderewskiego. Następny dzień przyniósł wydarzenia dość nieoczekiwane dla przywódców polskiego ruchu niepodległościowego, którzy planowali czyn zbrojny w późniejszym terminie. Odpowiadając na polskie demonstracje, Niemcy postanowili zamanifestować swoją obecność w Poznaniu, organizując 27 grudnia 1918 r. pochód. Na jego czele stanęli żołnierze miejscowego garnizonu, maszerując na hotel Bazar, gdzie przebywał Paderewski. W wielu punktach Poznania doszło do wymiany ognia. Opanowanie miasta przez Polaków zakończyło się zdobyciem 6 stycznia 1919 r. Stacji Lotniczej na Ławicy.

Wybuch walk w Poznaniu stał się hasłem do podjęcia akcji powstańczej na prowincji. Samorzutnie uformowały się pierwsze ochotnicze oddziały złożone przeważnie z mieszkańców jednej miejscowości. Sposób organizacji oddziałów był podobny jak w armii niemieckiej. Powstańcy wykorzystali moment zaskoczenia i na ogół niskie morale wojsk niemieckich, wyzwalając większość ówczesnego Poznańskiego. W północnej Wielkopolsce duże znaczenie miało wyzwolenie Gniezna i Wrześni. Stąd powstanie rozszerzyło się na Pałuki położone na północny wschód od Gniezna, Kujawy Zachodnie i powiaty nadnoteckie. Na zachodzie Wielkopolski rolę ośrodka organizacyjnego odegrał Grodzisk, a na południu Kościan. Najcięższe walki toczono pod Chodzieżą, Inowrocławiem, Kopanicą, Międzychodem, Nakłem, Rynarzewem i Szubinem.

Na sukces powstania i wojskowe osiągnięcia organizacyjne znaczny wpływ mieli kolejni głównodowodzący: mjr Stanisław Taczak i gen. Józef Dowbor–Muśnicki oraz korpus oficerski. W połowie stycznia 1919 r. siły powstańcze liczyły około 15 tysięcy ochotników, a po miesiącu już dwa razy więcej. Powstała silna armia, która w czerwcu 1919 r. liczyła ponad 102 tysiące żołnierzy, w tej liczbie 70 tysięcy w jednostkach liniowych. W końcu stycznia 1919 r. wprowadzono jednolite umundurowanie. Wyróżniały je wysoka rogatywka z pętlą w kształcie trefla z lewej strony oraz oznaki stopni wojskowych naszyte na rękawach i rogatywkach.

Organizowanie i utrzymanie tej armii wymagało od Wielkopolan znacznych środków finansowych. Aż do listopada 1919 r. za finansowanie odpowiadała Naczelna Rada Ludowa. Wykorzystano rezerwy finansowe wielkopolskich banków i spółek oraz ofiarność Wielkopolan. Ogłoszono Pożyczkę Odrodzenia Polski. Generał J. Dowbor–Muśnicki szczególnie wysoko ocenił udział społeczeństwa w utworzeniu armii: „Nie zrobiłbym w Wielkopolsce połowy tego, co nazywano >>doborowym wojskiem<<, gdyby nie pomoc społeczeństwa (…)”.

W dniu 28 czerwca 1919 r. podpisano pokój w Wersalu. Na kształt polskiej granicy zachodniej ogromny wpływ miała wielkopolska wiktoria, ponieważ do Polski włączono terytoria opanowane przez powstańców. Sukcesem było przyznanie Polsce obszarów niewyzwolonych przez powstańców, m.in. Bydgoszczy, Leszna, Rawicza i Zbąszynia.

Prof. dr hab. Janusz Karwat
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu