Od początku swego pięćsetletniego istnienia polski parlamentaryzm ukształtował się jako system dwuizbowy, złożony z izby poselskiej i senatu. Trzecim „stanem sejmującym" był król. Dla uchwalenia konstytucji, czyli ustawy, potrzebna była zgoda tych trzech stanów. Skład izby poselskiej opierał się na wybieralnych członkach, w skład senatu wchodzili natomiast mianowani dożywotnio przez króla dostojnicy królestwa: wojewodowie, kasztelani i wysocy urzędnicy państwowi oraz najwyżsi dostojnicy kościelni. Senat miał prawo veta, mógł występować z własnymi projektami konstytucji.

Senat, będący częścią polskiej tradycji ustrojowej, utrzymano w XIX wieku w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim - organizmach państwowych o ograniczonej samodzielności.

Po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej Senat został reaktywowany na mocy konstytucji marcowej z 1921 r. Senat rozpatrywał uchwalone przez Sejm ustawy i wnosił do nich poprawki. Nie mógł natomiast proponować własnych projektów ustaw. Składał się ze 111 senatorów, wybieranych w województwach na 5 lat. Według uchwalonej w 1935 r. konstytucji kwietniowej w izbie zasiadało 96 senatorów, przy czym 1/3 z nich mianował prezydent, a pozostałych wybierali - za pośrednictwem kolegiów elektorskich - obywatele spełniający określone wymagania co do wykształcenia, zasług lub stanowiska. Senatorowie tworzyli razem z posłami Zgromadzenie Narodowe, które wybierało prezydenta.

Ostatnie posiedzenie Senatu odbyło się 2 września 1939 r., przy huku bomb spadających na Warszawę.

W 1946 r. rozpisano referendum, znane pod nazwą „3 x tak". Jego pierwsze pytanie brzmiało: „Czy jesteś za zniesieniem Senatu?" Wyniki referendum zostały sfałszowane przez ówczesne władze. Na ich podstawie ustanowiono w Polsce parlament jednoizbowy.

Senat został przywrócony w 1989 r. w wyniku porozumień Okrągłego Stołu i wybrany w pierwszych po wojnie całkowicie wolnych wyborach. Składa się ze 100 senatorów, wybieranych na czteroletnią kadencję. Pracami tego Senatu kierowali kolejno marszałkowie: Andrzej Stelmachowski, August Chełkowski, Adam Struzik, Alicja Grześkowiak, a w obecnej, V kadencji - Longin Pastusiak.

Senat RP pełni ważną funkcję w obowiązującym w Polsce systemie sprawowania władzy. Na mocy konstytucji wraz z Sejmem stanowi jedno z trzech ogniw tego systemu - władzę ustawodawczą. Jako organ przedstawicielski reprezentuje różnorodność poglądów społeczeństwa i jest powoływany w wyborach powszechnych.

Senat uczestniczy w procesie ustawodawczym, rozpatrując ustawy uchwalone przez Sejm. Może je odrzucić, zaakceptować lub wnieść do nich poprawki. Ma inicjatywę ustawodawczą, czyli może wnosić do Sejmu własne projekty ustaw. Ma też inne ważne uprawnienia: wyraża zgodę na powoływanie i odwoływanie ważnych urzędników, np. prezesa Najwyższej Izby Kontroli czy rzecznika praw obywatelskich. Wraz z Sejmem tworzy Zgromadzenie Narodowe, zwoływane m. in. do odbioru przysięgi nowo wybranego prezydenta. Znaczna część pracy Senatu toczy się w komisjach, w których senatorowie rozpatrują przesłane z Sejmu ustawy. Ponowna, po poselskiej, dociekliwa analiza przepisów prawnych ma na celu wyszukanie uchybień, zaproponowanie nowych rozwiązań, a w efekcie - ulepszenie ustawy. W komisjach tworzone są także projekty nowych ustaw.

Członkowie odrodzonego Senatu stanęli wobec konieczności dostosowania legislacji do głębokich przemian ustrojowych. Takim wyzwaniem było m. in. odejście od modelu centralnego sprawowania władzy i przekazanie jej na szczebel lokalny -do gminy, będącej naturalną wspólnotą mieszkańców danego terenu. Zasługą Senatu I kadencji było przygotowanie i wniesienie do Sejmu czterech ustaw dotyczących samorządu terytorialnego, przyjętych przez Sejm w marcu 1990 r. Umożliwiło to m. in. szybkie przeprowadzenie wyborów do samorządów lokalnych. W następnych kadencjach zgłaszano projekty nowelizacji i projekty uzupełniające do ustawy samorządowej. Senat zgłaszał do Sejmu inicjatywy ustawodawcze, które miały na celu zadośćuczynienie moralne osobom pokrzywdzonym w poprzednim okresie lub dotyczyły spraw nie uregulowanych, ze względów politycznych, za czasów Polski Ludowej. Od IV kadencji Senat coraz częściej występował z projektami ustaw dotyczących Polonii na świecie. Przez 15 lat przekazano do Sejmu ponad 100 senackich projektów ustaw odnoszących się do różnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego; znaczna ich część została przyjęta przez Sejm.

Senat RP pełni funkcję mecenasa i patrona Polonii na świecie. Nawiązuje w ten sposób do przedwojennej tradycji, gdy marszałkowie Senatu przewodniczyli naczelnym organizacjom podtrzymującym łączność polskiej diaspory z ojczyzną. Senatowi III RP przyznano znacznie szerszy niż przed wojną zakres działań dla Polonii. W budżecie Senatu umieszczono środki finansowe na pomoc dla Polonii i Polaków za granicą. Problemy Polonii rozpatruje właściwa merytorycznie komisja. Szczególną uwagą i opieką Senat otacza środowiska polonijne na Wschodzie. Wspiera i finansuje budowę oraz remonty polskich szkół, domów kultury, działalność organizacji oświatowo-kulturalnych. Popiera własne inicjatywy tych środowisk w dziedzinie przedsiębiorczości i doskonalenia zawodowego.

Senat dba o utrzymanie więzi rodaków i polskiej diaspory z ojczyzną, rozszerzanie znajomości języka polskiego i polskiej kultury wśród młodego pokolenia. Dba także o dokumentowanie i ochronę dorobku materialnego i dziedzictwa kulturowego Polonii. Z inicjatywy Senatu uchwalono regulacje dotyczące m. in. repatriacji, udziału Polaków za granicą w drugiej turze wyborów prezydenckich oraz ustanowienia 2 maja Dniem Polonii i Polaków za Granicą, a także powołania Polonijnej Rady Konsultacyjnej.

dr Dorota Mycielska

Numizmaty powiązane z artykułem