Jaszczurka zielona (Lacerta viridis) należy do rodziny jaszczurek właściwych (Lacertidae) i podrodziny Lacertinae. Obecnie w obrębie tej podrodziny naukowcy wyróżniają 34 rodzaje. Wiele z nich zamieszkuje Europę. Zasięg geograficzny jaszczurki zielonej po ostatnich zmianach w systematyce obejmuje: Półwysep Bałkański (prawdopodobnie bez Peloponezu), Węgry, Czechy, Słowację, Niemcy, Ukrainę i Turcję.

Gatunek ten jest historycznie najbardziej tajemniczym i kontrowersyjnym przedstawicielem polskiej herpetofauny. Bezsprzecznie należał do krajowej fauny przed drugą wojną światową, kiedy to do Polski należały tereny leżące nad Dniestrem. Dopiero w 1972 roku odłowiono kilka okazów tego gatunku w okolicach Ustronia, przy granicy z ówczesną Czechosłowacją. Sugerowano, że jaszczurki te przywędrowały z Czech przez Bramę Morawską. Jednak ostatnimi czasy stwierdzenie to podawane jest przez część badaczy w wątpliwość, ponieważ miejsce odłowu tych osobników nie spełnia wymagań siedliskowych jaszczurki zielonej. Nigdy więcej również nie odnotowano w tym miejscu innych okazów tego gatunku. Przypuszcza się, że zwierzęta mogły być celowo przywiezione ze stanowiska poza granicami naszego kraju. Po wspomnianym zdarzeniu w następnych latach jeszcze raz udokumentowano występowanie jaszczurki zielonej w Polsce, w ruinach zamku w Siedlisku (Ziemia Lubuska). Okazało się jednak, że jaszczurki te nie należały do podgatunku, który mógłby występować w naszym kraju. Były one celowo wsiedlane i udało się nawet zidentyfikować hodowcę z Nowej Soli, który wypuszczał je na wolność.

Jaszczurka zielona jest w Polsce uznana za gatunek wymarły. Jednak sprawa jej występowania na terenie kraju wciąż emocjonuje wiele osób. Każdego roku co najmniej kilka osób twierdzi, że widziało okazy tego gatunku, a wśród świadków są także specjaliści – herpetolodzy. Do tej pory brak jednak wiarygodnego dowodu na potwierdzenie tych doniesień. Z pewnością przynajmniej część osób myli po prostu ten gatunek z całkowicie zielonymi samcami powszechnie występującej jaszczurki zwinki. Trzeba jednak pamiętać, że jaszczurka zielona jest gatunkiem znacznie większym, osiągającym do 40 cm długości (a ciało bez ogona do 13,6 cm). Samce w okresie godowym są przeważnie intensywnie zielone, o pięknym, błękitnym podgardlu, którego zwinki nie mają. Samice i osobniki młodociane jaszczurki zielonej mogą być brązowe lub zielono-brązowe. Ich ciało pokryte jest jasnymi, wzdłużnymi liniami i ciemnymi plamkami. Osobniki należące do tego gatunku mają okazały, długi ogon, stanowiący często dwukrotność długości całego ciała. Ich kończyny są smukłe, o długich, wiotkich palcach.

W Europie najbardziej podobnymi do jaszczurki zielonej (i łatwymi do pomylenia) gatunkami są: Lacerta bilineata (do niedawna uznawana za jej podgatunek) i jaszczurka trójpręga (Lacerta trilineata).

Jaszczurka zielona jest gatunkiem ciepłolubnym. W zależności od zasięgu geograficznego zamieszkuje zarówno niziny, wyżyny, jak i góry. Można ją spotkać w dość zróżnicowanych środowiskach: na zakrzaczonych łąkach, na obrzeżach lasów, na skalistych, zakrzaczonych stepach z jesionem mannowym (Fraxinus ornus) oraz na poboczach dróg. Przebywa przeważnie na ziemi, skałach lub gałęziach drzew, z których potrafi zwinnie zeskoczyć. W razie niebezpieczeństwa ukrywa się w norach wykopanych przez siebie lub przez inne zwierzęta. W czasie godów samce tego gatunku są bardzo agresywne. Toczą zażarte walki o samice, a ich starcia mogą kończyć się uszkodzeniami ciała czy nawet śmiercią.

Tomasz Mazgajski
Muzeum i Instytut Zoologii PAN

Numizmaty powiązane z artykułem