Druga wojna światowa, zapoczątkowana 1 września 1939 r. agresją Niemiec na Polskę, zapisała się jako największy i najkrwawszy kataklizm w dotychczasowych dziejach cywilizowanego świata. Był to konflikt globalny, który poza terytorium Europy objął także Afrykę, Azję i Oceanię oraz prawie wszystkie morza i oceany. W działaniach wojennych w latach 1939-1945 uczestniczyło 61 spośród 67 istniejących wówczas państw. Bezpośrednio lub pośrednio w wojnie wzięło udział 1,7 mld ludności, czyli niemal 80% populacji zamieszkującej kulę ziemską. Walki toczono na terytoriach ponad 40 państw; szacunkową liczbę osób zmobilizowanych ocenia się na 100-110 milionów mężczyzn i kobiet.

Odpowiedzialność za wywołanie wojny i jej eskalację ponosiły przede wszystkim nazistowskie Niemcy oraz sprzymierzone z nimi faszystowskie Włochy i militarystyczna Japonia, dążące do panowania nad światem. Stosując w tym celu wszelkie dostępne im środki i metody, rządy tych państw nie zawahały się przed narzucaniem swojej woli poprzez zbrojną agresję i masowe ludobójstwo. Wojna przyniosła wielu narodom nie tylko utratę niepodległego bytu, ale również groźbę zagłady biologicznej. W obronie najszczytniejszych wartości, wolności i godności, walkę wraz z Polską podjęła szeroka koalicja państw demokratycznych, wśród których główną rolę odgrywały początkowo Francja i Wielka Brytania, a od grudnia 1941 r. Stany Zjednoczone.

Od czerwca 1941 r. kraje demokratyczne wspierał również zaatakowany przez Niemcy Związek Sowiecki. Należy jednak pamiętać, że do momentu agresji Niemiec państwo to ściśle współdziałało z III Rzeszą.

W pierwszych latach drugiej wojny światowej wojska niemieckie wielokrotnie odnosiły zwycięstwa militarne. Dopiero latem 1943 r. w walkach na terenie Europy nastąpił wyraźny przełom i Wehrmacht został zepchnięty do defensywy. Od tego momentu inicjatywa strategiczna należała do sił alianckich. We wrześniu 1943 r. skapitulowały Włochy, jednak działania wojenne w Europie dobiegły końca dopiero w maju 1945 r., kiedy ostatecznie złamano opór sił zbrojnych III Rzeszy.

7 maja 1945 r. w Reims, w kwaterze głównej generała Dwighta Eisenhowera, przedstawiciele niemieckich sił zbrojnych: generał Alfred Jodl i admirał Hans von Friedeburg, podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Działania wojenne miały zostać zakończone 8 maja o godzinie 23.01 czasu środkowoeuropejskiego. Przy podpisywaniu dokumentu byli obecni przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Francji i Związku Sowieckiego. Jednak na żądanie Stalina ceremonię kapitulacji powtórzono, tym razem pod przewodnictwem sowieckiego marszałka Georgija Żukowa, w nocy z 8 na 9 maja w Karlhorst na przedmieściu Berlina. Stronę niemiecką reprezentował marszałek Wilhelm Keitel. W momencie podpisywania dokumentu w Moskwie dochodziła już godzina 2 dnia 9 maja 1945 r. Dlatego w Związku Sowieckim i podporządkowanych mu krajach tzw. demokracji ludowej dzień zwycięstwa obchodzono właśnie 9, a nie 8 maja.Warto podkreślić, że choć 8 maja 1945 r. zakończyły się działania wojenne w Europie, w Azji wojna trwała dalej. Cesarska armia japońska stawiała zaciekły opór jeszcze przez kilka miesięcy. Dopiero 2 września 1945 r., po podpisaniu przez Japonię aktu kapitulacji, druga wojna światowa dobiegła końca.

Bilans strat, jakie przyniosła druga wojna światowa, przeraża do dzisiaj. Działaniom wojennym towarzyszyły: masowy terror, mordy i deportacje, przesiedlenia całych grup ludności. Ze względu na niespotykaną liczbę ofiar można tylko w przybliżeniu obliczyć, ile istnień ludzkich pochłonęła wojna. Ocenia się, że zginęło lub zostało zamordowanych ponad 50 mln ludzi, w tym 20 mln żołnierzy. 35 mln innych osób zostało trwale okaleczonych lub rannych.

Szacowane straty ludzkie głównych państw alianckich, poza Polską, przedstawiały się następująco:

• Związek Sowiecki: 20 mln (11,7% ludności)
• Chiny: 2,2 mln (liczba ta obejmuje tylko poległych żołnierzy)
• Jugosławia: 1,7 mln (11,03% ludności)
• Wielka Brytania: 0,6 mln (1,27% ludności)
• Francja: 0,5 mln (1,19% ludności)
• Stany Zjednoczone: 0,3 mln (0,23% ludności)

Przybliżone straty ludzkie Niemiec, Włoch i Japonii przedstawiały się następująco:

• Niemcy: 9,7 mln (12,31% ludności)
• Japonia: 1,5 mln (liczba ta obejmuje tylko poległych żołnierzy)
• Włochy: 0,9 mln (2,06% ludności)

Wojna przyniosła również olbrzymie straty materialne. Tylko w krajach europejskich zniszczeniu uległy dobra materialne o ówczesnej wartości 260-300 mld dolarów. Państwa zaangażowane w konflikt światowy musiały przeznaczyć około 70% dochodu narodowego na rozbudowę i utrzymywanie ogromnych sił zbrojnych. Bezpośrednie wydatki na działania wojenne szacuje się na astronomiczną wówczas kwotę 1,2 bln dolarów. Spośród państw uczestniczących w wojnie wyjątkowo bolesne straty poniosła Polska. W 1938 r. nasze państwo liczyło 34,8 mln ludności i zajmowało obszar 388.566 km2, natomiast w 1945 roku, nie tylko w wyniku działań wojennych, ale i w konsekwencji narzuconych Polsce zmian terytorialnych, liczba ludności spadła do 24 mln, a powierzchnia całkowita do 312.677 km2. Według szacunkowych danych ogłoszonych w 1947 r. przez Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów, w czasie wojny zginęło ponad 6 mln obywateli Polski. Wymowa tych liczb jest wstrząsająca, śmierć poniosło około 20% mieszkańców Polski.

Polska była pierwszym krajem, na który dokonano zbrojnej agresji w II wojnie światowej. 1 września 1939 r. naszą Ojczyznę zaatakowały siły zbrojne III Rzeszy, a 17 września 1939 r. wojska Związku Sowieckiego. Dysponując ogromną przewagą sił, agresorzy zdołali złamać opór Wojska Polskiego i zając nasz kraj. Według szacunkowych danych, ofiarą masowego terroru i eksterminacji ze strony władz niemieckich padło przeszło 5 mln obywateli polskich. W wyniku represji ze strony władz sowieckich, w masowych rozstrzeliwaniach, w więzieniach i łagrach, w czasie deportacji utraciło życie co najmniej 500 tys. polskich obywateli. Ponadto w następstwie działań wojennych zginęło około 600 tysięcy ludzi. Wojna i okupacja sprawiły ponadto, że aż 800 tys. osób uległo trwałemu inwalidztwu. Mniej bolesne w wymiarze ogólnoludzkim, ale dotkliwe, wpływające na codzienny byt milionów pozostałych przy życiu, były straty materialne. W wyniku działań wojennych i planowej polityki władz okupacyjnych majątek narodowy Polski uległ zniszczeniu w 39%.

Polska odegrała znaczącą rolę polityczno-militarną w czasie drugiej wojny światowej. Jej walka w obronie niepodległości we wrześniu 1939 r. zapoczątkowała proces tworzenia szerokiej koalicji antyfaszystowskiej. Przez cały okres walk w Europie pozostawała aktywnym uczestnikiem tej koalicji. Wysiłek zbrojny Polski zapoczątkowany w czasie wojny obronnej 1939 r. to również walka w konspiracji na okupowanych ziemiach polskich oraz działania regularnych jednostek Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i jednostek Wojska Polskiego na froncie wschodnim.

We wrześniu 1939 r. w obronie Ojczyzny stanęło 950 tysięcy polskich żołnierzy. Okupowanie Polski przez hitlerowskie Niemcy i ZSRR nie oznaczało złożenia broni przez naród polski, który natychmiast przystąpił do odbudowy swoich sił zbrojnych w postaci ruchu oporu w kraju oraz wojsk regularnych na emigracji. Na podstawie umów sojuszniczych z Francją i Wielką Brytanią sformowano Polskie Siły Zbrojne na obczyźnie, rozlokowane w tych krajach oraz na Bliskim Wschodzie. Po agresji Niemiec na ZSRR powstała możliwość formowania polskich oddziałów także w tym kraju. Dowodzona przez generała Władysława Andersa, licząca ok. 100 000 ludzi, Armia Polska w ZSRR - w wyniku nieprzychylnej postawy i działań władz sowieckich - została ewakuowana na Bliski Wschód. Po ujawnieniu zbrodni katyńskiej ZSRR zerwał stosunki z rządem polskim i rozpoczął formowanie polskich oddziałów u boku Armii Radzieckiej. Ich pierwszym dowódcą był pułkownik Zygmunt Berling. Liczebność regularnych jednostek Wojska Polskiego odtwarzanych u boku aliantów stopniowo rosła i w końcowym okresie wojny w walkach na frontach zachodnim i wschodnim brało udział blisko 600 tysięcy naszych żołnierzy. Warto podkreślić, że Polska była jedynym okupowanym krajem w Europie, w którym powstały pełne struktury państwa podziemnego, z własnym aparatem władzy, administracją, sądownictwem, tajnym nauczaniem oraz własnym wojskiem -konspiracyjną Armią Krajową, która w szczytowym okresie swojego rozwoju w 1944 r. liczyła 380 tysięcy żołnierzy!

Nie sposób wymienić wszystkich bitew stoczonych przez żołnierzy polskich. Wspomnijmy przykładowo tylko kilka z nich: Westerplatte, bitwę nad Bzurą, Narwik, Tobruk, Monte Cassino, Falaise, Arnhem, akcję „Burza", Powstanie Warszawskie, Lenino, Studzianki, Wał Pomorski, Kołobrzeg, Budziszyn czy współudział w zdobyciu Berlina. Należy pamiętać, że w latach 19391945 poległo ponad 120 tysięcy polskich żołnierzy. Wysiłek zbrojny całego społeczeństwa sprawił, że polski wkład w ostateczne zwycięstwo w drugiej wojnie światowej należy uznać za największy po wielkich mocarstwach: Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Związku Sowieckim.

Witold Głębowicz
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

---