Jan Łaski herbu Korab był jednym z najwybitniejszych Polaków przełomu XV i XVI w. Urodził się w 1456 r. Nauki pobierał w szkole przykościelnej. Nie miał wyższego wykształcenia, nie jeździł też po nauki za granicę, jak wielu duchownych jego epoki. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1471 r. Około 1480 r. został członkiem kancelarii Krzesława z Kurozwęk, najwyższego sekretarza królewskiego, potem kanclerza, który z czasem wprowadził go na dwór Jana Olbrachta. W 1490 r., będąc już sekretarzem królewskim, był wysyłany na zagraniczne misje do Wiednia, Rzymu i Flandrii.

Wielka kariera Łaskiego rozpoczęła się w 1501 r., gdy na tron wstąpił Aleksander Jagiellończyk. Łaski został doradcą politycznym króla i zyskał jego zaufanie. W 1502 r. został mianowany sekretarzem królewskim, a rok później król wyniósł go na urząd kanclerza wielkiego koronnego. Miał duży wpływ na projekty nowych ustaw. Był współtwórcą ustawy zakazującej piastowania przez jedną osobę wielu urzędów i godności (było to przyczyną nadmiernego bogacenia się możnych i wzrostu ich znaczenia). W dużej mierze dziełem Łaskiego była też uchwała sejmu radomskiego z 1505 r. zwana Nihil novi (Nic nowego), mocą której nie można było ustanawiać nowych praw ani nowych podatków bez zgody króla, senatu i izby poselskiej.

Ufając kompetencjom Łaskiego,Aleksander Jagiellończyk polecił mu sporządzenie zbioru praw polskich. Potrzebę kodyfikacji prawa odczuwano w Polsce od dawna. Królewskie przywileje i statuty, konstytucje sejmowe, spisy prawa zwyczajowego, akta pokoju z Krzyżakami i unii z Litwą oraz inne prawa były bowiem znane tylko nielicznej grupie jurystów oraz kancelistów dworskich i ziemskich. W społeczeństwie znajomość prawa była bardzo słaba. W stosowaniu przepisów panował chaos, a przeciętny szlachcic nie mógł skutecznie dochodzić swoich racji lub bronić się przed oskarżeniem.

Opracowany przez Jana Łaskiego zbiór praw został ogłoszony drukiem w 1506 r. w oficynie wydawniczej Jana Hallera w Krakowie. Nosił tytuł Commune incliti Poloniae regni privilegium constitutionem et indultum publicitus decretorum approbatorumque (Powszechny sławnego Królestwa Polskiego przywilej zatwierdzonych publicznie konstytucji, zezwoleń i dekretów). Zbiór ten, potocznie nazywany Statutem Łaskiego, składał się z dwóch części: pierwsza zawierała statuty, przywileje oraz inne źródła prawa polskiego i miała charakter urzędowy; część druga obejmowała przepisy prawa niemieckiego, m.in. Weichbild i Zwierciadło saskie. Statut Łaskiego nie wyczerpywał wszystkich norm stanowionych, ale pozwalał po raz pierwszy ogarnąć współczesnym zasób bogatego już ustawodawstwa, co przyczyniło się znacznie do pogłębienia znajomości prawa w Polsce.

Zaletą Statutu było wydanie go drukiem w wielu egzemplarzach. Miał on rangę urzędowego druku państwowego i jako taki otrzymał godną tego miana oprawę edytorską. Drukowany w formacie in folio (czyli arkusza raz złożonego), odznaczał się elegancją, niemal wytwornością druku, któremu towarzyszyły wykonane w drzeworycie cztery ilustracje. Część nakładu została wydana na pergaminie, część na papierze. Egzemplarze Statutu miały być rozesłane do starostów i sądów ziemskich. Egzemplarz wzorcowy, oprawny w skórę i opatrzony pieczęcią wielką koronną, został złożony w Archiwum Koronnym w Krakowie (obecnie znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie).

Ilustracje Statutu znamionuje wysoki poziom sztuki graficznej. Zarazem są nośnikiem ważnych treści. Przedstawiają świętych Wacława,Wojciecha, Stanisława i Floriana jako patronów Królestwa Polskiego oraz drzewo genealogiczne Jagiellonów, tj. potomstwo Kazimierza Jagiellończyka i jego żony Elżbiety Habsburżanki. Wyobrażenia świętych symbolizują opiekę nad państwem i narodem oraz ich żywy kult w Polsce. Przedstawienie dynastii ma natomiast związek z dalekosiężnymi planami politycznymi Jagiellonów, zwłaszcza w kontekście ich rywalizacji z Habsburgami.

Część ilustracyjną Statutu dopełniają dwa przedstawienia Jana Łaskiego w akcie wręczania królowi dokumentu do opieczętowania. Akt pierwszy odbywa się w komnacie i ma tylko dwóch aktorów - kanclerza i króla. Ten sam akt powtórzony jest wobec wielu widzów - obradującego Sejmu i Senatu, w otoczeniu wieńca 25 herbów państwowych, województw, ziem i lenn Królestwa. Herby mają ukazywać zasięg terytorialny władzy królewskiej i wyrażać zasadę jedności państwa w wielości jego ziem, które zespala centralnie ukazana osoba króla. Natomiast krąg senatorów i posłów to ciała przedstawicielskie społeczeństwa, reprezentujące demokrację szlachecką.

Wyrażony w ten sposób program ideowy Statutu Łaskiego uświetnia jeszcze pieśń Bogurodzica. Jej tekst włączono do zbioru praw Królestwa Polskiego jako „pieśń ojczyźnianą", jak nazwał ją dziejopis Jan Długosz, pierwszy hymn Polski i Polaków. Nadaje to dziełu Łaskiego szczególnego znaczenia, podkreślając jego państwowy charakter.

Za rządów króla Zygmunta I Starego Jan Łaski uzyskał najwyższą godność w hierarchii kościelnej - arcybiskupstwo gnieźnieńskie i tytuł prymasa Polski (w 1510 r.). W związku z tym złożył piastowany dotąd urząd kanclerza. Jego rządy w archidiecezji gnieźnieńskiej trwały 21 lat. Wyjednał od papieża Leona X korzyści dla diecezji gnieźnieńskiej i całego Kościoła polskiego, sporządził też i ogłosił drukiem kodyfikację ustawodawstwa synodalnego prowincji gnieźnieńskiej. Był dwukrotnym koronatorem królowych polskich - kolejnych żon Zygmunta I - w 1512 r. Barbary Zapolyi i w 1518 r. Bony Sforzy. Zmarł 19 maja 1531 r. w Kaliszu. Upamiętnia go renesansowa płyta nagrobna z herbem Korab w katedrze gnieźnieńskiej.

Prof. dr hab. Stefan K. Kuczyński
Instytut Historii PAN

Numizmaty powiązane z artykułem