"Joseph Conrad" to pseudonim literacki znany dzisiaj na całym świecie. Nie wszyscy jednak wiedzą, że Konrad Korzeniowski, który się pod tym pseudonimem kryje, był Polakiem, z pewnością najsławniejszym człowiekiem urodzonym na obszarze dzisiejszej Ukrainy. Życie miał niezwykłe. Mógłby tą niezwykłością obdzielić paru ludzi; a zaczęła się już do chwili urodzenia. Kiedy go ochrzczono, w wieku dwu dni, 5 grudnia 1857 roku w Berdyczowie - nie spisano aktu urodzenia', -bo. chrzest był tylko „z wody". Pięć lat później podczas uroczystego sporządzenia aktu chrztu w Żytomierzu on sam był nieobecny, bo przebywał w Warszawie wraz z rodzicami skazanymi na zesłanie w głąb Rosji, oczekującymi wyjazdu.

Wszystkie swoje książki Joseph Conrad napisał po angielsku, ale wyszedł z polskiego matecznika. Jego ojciec, Apollo Nałęcz (nazwy herbu używał jako części nazwiska), poeta i tłumacz, był wybitnym działaczem niepodległościowym, twórcą koncepcji podziemnego Rządu Narodowego. Wuj Stefan Bobrowski był Naczelnikiem Wojennym Warszawy w Powstaniu 1863 roku. Uwolniony z zesłania i osierocony, mały Konrad kształcił się w Krakowie i Lwowie. Miał niespełna siedemnaście lat, kiedy wyjechał za granicę - jak się okazało, na zawsze.

Pracę marynarza rozpoczął we Francji, a mówił biegle po francusku już jako dziecko. Po czterech latach rozpoczął naukę angielskiego i służbę na statkach brytyjskich. W roku 1886 uzyskał dyplom kapitana i brytyjski paszport. Trzy lata później rozpoczął pisanie swojej pierwszej powieści, Szaleństwa Almayera, [Almayer's Folly] wydanej w roku 1895. Z niedokończonym rękopisem popłynął w roku 1890 do Kongo, gdzie podjął pracę dowódcy rzecznego parowca [river steamboat]; kilkumiesięczny pobyt w belgijskiej kolonii pozwolił mu przyjrzeć się z bliska metodom działania białych kolonizatorów; głębokie rozczarowanie przypłacił ciężką chorobą, ale na ówczesnych doświadczeniach oparł treść swojego najsławniejszego dziś utworu, „Jądro ciemności" [Hart of Darkness] (1899).

W roku 1894 porzucił zawód oficera marynarki i dwa lata później ożenił się z Angielką, Jessie George, z którą miał dwóch synów, Borysa (1898) i Johna (1906). Już pierwsze publikowane powieści zwróciły uwagę krytyki, ale na powodzenie u czytelników musiał czekać kilkanaście lat. Był pisarzem ambitnym, nowatorskim, odważnym w podejmowaniu nowych dla literatury angielskiej tematów. Czerpał z zasobów trzech kultur: polskiej, francuskiej i brytyjskiej.

W przedmowie do Murzyna z załogi „Narcyza" (1897) [The Niger of the „Narcissus"], znakomitej powieści o załodze statku stawiającej czoła żywiołowi, określił zadanie pisarza jako „oddawanie najwyższej sprawiedliwości widzialnemu światu". Połączył w tej słynnej formule kunszt literacki z refleksją moralną. Jeszcze bardziej charakterystyczne dla niego są inne słowa z tejże przedmowy: o przekonaniu o „solidarności, która wiąże ze sobą samotność nieprzeliczonych serc ludzkich (...) która łączy całą ludzkość -umarłych z żywymi, a żywych z jeszcze nienarodzonymi". Uparte dążenie do nawiązania kontaktu z czytelnikiem, do uczynienia go współtwórcą czytanego utworu, jest charakterystyczne dla całej twórczości Conrada. Dlatego właśnie szukał nowych form narracji powieściowej, wywierając ogromny wpływ na literaturę XX wieku.

Lord Jim (1900), powieść o honorze utraconym i tragicznie odzyskanym, i Nostromo (1904), imponująca panorama fikcyjnej republiki środkowo-amerykańskiej, na której losy wpływa amerykański imperializm gospodarczy, są dziś uznawane za jego arcydzieła. Dwie inne powieści polityczne, Tajny agent (1906) [The Secret Agent], prorocza książka o międzynarodowej prowokacji politycznej i zamachu bombowym, oraz W oczach Zachodu (1911) [Under Western Eyes], literacka odpowiedź na Zbrodnię i karę [Crime and Punishment] Dostojewskiego, świadczą o imponującej wielostronności talentu autora, który przyciągnął też wielu czytelników utworami marynistycznymi, jak Smuga cienia (1915) [The Shadow-Line].

Znakomity filozof brytyjski lord Bertrand Russell, z którym Conrad się przyjaźnił, uważał za klucz do psychiki pisarza nowelę „Amy Foster" (1901), opisującą tragiczne dzieje młodego polskiego górala, wyrzuconego po zatonięciu statku na brzeg angielski. Utwór ten, w formie opowieści włożonej w opowieść, jest charakterystyczny dla sztuki pisarskiej Conrada. Napisał wiele innych krótszych i dłuższych nowel, bardzo zróżnicowanych tematycznie: od „Placówki postępu" (1896), [An Outpost of Progress], której akcja toczy się w czarnejAfryce, do „Pojedynku" [The Duel] (1908), świetnej (i zabawnej) opowieści z czasów napoleońskich. Ta epoka fascynowała Conrada i poświęcił jej dwie powieści, Korsarza (1923) [The Rover] i niedokończone W zawieszeniu (1925) [Suspense]. Tłem jego utworów częściej bywał kontynent europejski - od St. Petersburga i Ukrainy po Włochy i Hiszpanię - niż sama Anglia. O Polsce pisał w tomie Ze wspomnień [A Personal Rekord] (1909) i wzruszającej opowieści o Powstaniu Listopadowym „Książę Roman" (1911); ale również w paru tekstach publicystycznych, jak „Nota w sprawie polskiej" [A Note on the Polish Problem] (1918) i „Zbrodnia rozbiorów" [The Crime of Partition] (1919), gdzie upominał się o prawo Polski do niepodległości.

Popierając pożyczkę, rozpisaną w roku 1920 w USA przez rząd walczącej z bolszewikami Polski, pisał o „poczuciu obowiązku i niezniszczalnej świadomości narodowej, zachowanej (...) w bojach z potęgą trzech mocarstw i nieugiętym ponad stuletnim oporze". Zasłużył się literaturze angielskiej i światowej; starał się służyć I swojej Ojczyźnie. Jedynym oficjalnym uczestnikiem jego pogrzebu (zmarł 3 sierpnia 1924) był przedstawiciel premiera Odrodzonej Rzeczypospolitej.

prof dr hab. Zdzisław Najder

Numizmaty powiązane z artykułem