Zabytkowa kaplica pod wezwaniem Trójcy Świętej na Zamku w Lublinie jest bezcennym przykładem spotkania dwóch tradycji kulturowych – łacińskiego Zachodu i bizantyńskiego Wschodu.

Gotycka ceglana kaplica została wzniesiona z inicjatywy Kazimierza Wielkiego w II połowie XIV wieku jako część zabudowy zamku królewskiego, który powstał w tym samym czasie. Wysmukła gotycka bryła dzieli się na dwie kondygnacje – niższą (przyziemie) i wyższą składającą się z nawy z centralnym filarem, na który spływają żebra sklepienia, oraz z węższego, zamkniętego od wschodu wielobocznie, prezbiterium. W 1418 roku, z inicjatywy Wielkiego Księcia Litewskiego i króla Polski Władysława Jagiełły, wnętrze kaplicy zostało pokryte, dobrze zachowanymi do dziś, freskami bizantyńsko-ruskimi. Król znany był ze swego przywiązania do tradycji i kultury wschodniego chrześcijaństwa, ponieważ jego matka, ruska księżniczka, wyrosła w tradycji prawosławia.

Sprowadzeni przez Jagiełłę malarze stanęli przed nie lada wyzwaniem. W gotyckim wnętrzu, diametralnie odmiennym od przestrzeni bizantyńskich świątyń, wykonali polichromie oparte na bizantyńskim kanonie ikonograficznym. Ten wymagał precyzyjnego rozmieszczenia scen we wnętrzu świątyni. W najważniejszym ideowo miejscu, w centrum sklepienia prezbiterium, umieszczona została kompozycja Chrystusa Pantokratora w otoczeniu symboli ewangelistów. Nad nią widzimy gołębicę – symbol Ducha Świętego, który dopełnia temat Trójcy Świętej. Na zworniku żeber sklepiennych, niejako u stóp Pantokratora, widnieje herb Jagiełły. Trójcę Świętą otaczają chóry aniołów, rozmieszczone na całej niemal powierzchni sklepień prezbiterium i nawy.

W górnej strefie ścian kaplicy przedstawiono najważniejsze wydarzenia z życia Chrystusa i Marii, odpowiadające najważniejszym świętom w roku liturgicznym Kościoła. W prezbiterium umieszczono również kanoniczne sceny Komunii Apostołów i Wniebowstąpienia. Z kolei Mandylion, widniejący na szczycie ściany tęczowej, przekazuje treść dogmatu o wcieleniu i jedności natur Zbawiciela. Wśród malowideł istotne są też sceny hagiograficzne, pokrywające głównie dolne partie ściany zachodniej i północnej.

Osobny temat tworzy wątek fundatorski – dwie sceny, w których sportretowano króla. Pierwsza, umieszczona przy wejściu do kaplicy, to Modlitwa fundatora. Jagiełło klęczy przed Chrystusem i tronującą Marią. Orędownikiem króla jest św. Mikołaj. Druga scena fundacyjna znajduje się na ścianie tęczowej, po jej północnej stronie. Na portrecie konnym przedstawiono króla jako jeźdźca zwycięzcę, co odzwierciedla średniowieczną teologię władzy.

Dokładne datowanie polichromii jest możliwe dzięki zachowanemu fragmentarycznie napisowi fundacyjnemu w języku cerkiewno-słowiańskim. Malowidła zostały ukończone w dzień św. Wawrzyńca (10 sierpnia) 1418 roku „ręką Andrzejową”. Andrzej był głównym mistrzem, kierującym grupą malarzy realizujących zamówienie. Pomimo różnic w poziomie wykonania, zależnych od indywidualnego stylu i umiejętności warsztatowych danego malarza, malowidła kaplicy zamkowej w Lublinie stanowią zharmonizowaną całość, zgodną z kanonem ikonografii bizantyńskiej. W doskonały sposób zostały zestrojone z gotyckim wnętrzem zachodniego kościoła. W tym właśnie połączeniu najpełniej manifestuje się spotkanie dwóch wielkich tradycji kulturowych – bizantyńskiego Wschodu i łacińskiego Zachodu.

Okres świetności zamku królewskiego – który pamiętał elekcję Władysława Jagiełły na króla Polski w 1386 roku oraz liczne postoje, podróżującego między Wilnem i Krakowem, królewskiego dworu – kończą wojny szwedzkie i kozackie. W wieku XIX w miejscu zrujnowanej budowli postawiono nową, która pełniła funkcję więzienia. Z dawnej okazałej zabudowy zachowała się jedynie Kaplica Trójcy Świętej i jeszcze starsza wieża obronna. Wielobarwne polichromie kaplicy zostały pokryte warstwami tynku i wapiennej pobiały. Popadły w zapomnienie i dopiero w 1899 roku zostały przypadkowo odkryte. Prace konserwatorskie, prowadzone ze zmiennym szczęściem i licznymi przerwami, trwały aż do 1997 roku.

Kaplica Trójcy Świętej jest najbardziej znaczącym zabytkiem Lublina. W 2015 roku uhonorowana została Znakiem Dziedzictwa Europejskiego. W 2017 roku miasto świętuje rocznicę siedmiuset lat nadania praw miejskich, a w roku 2018 upłynie sześćset lat od ukończenia fresków w kaplicy. Nasz zabytek towarzyszy więc miastu niemal od początków jego historii.

dr Andrzej Frejlich

Numizmaty powiązane z artykułem