27 września 1939 r. w oblężonej Warszawie powołano do życia Służbę Zwycięstwu Polski, organizację będącą zalążkiem Polskiego Państwa Podziemnego. Twórcy SZP uważali, że w jednej wojskowo-cywilnej organizacji konspiracyjnej powinien się skupiać wysiłek społeczeństwa polskiego, dążącego do odzyskania niepodległości. Na czele SZP stanął generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski ps. „Torwid” jako jej dowódca. Jego zastępcą, a jednocześnie komisarzem cywilnym był bohaterski prezydent stolicy Stefan Starzyński. Po jego aresztowaniu (27 października 1939) stanowisko to objął Mieczysław Niedziałkowski z PPS (aresztowany 22 grudnia 1939).

Już 10 października 1939 r. utworzono Główną Radę Polityczną SZP. W jej skład wchodzili przedstawiciele najważniejszych, działających konspiracyjnie, partii politycznych: PPS, SD, SL i SN.

Krajowa koncepcja utworzenia jednej wojskowo-cywilnej organizacji konspiracyjnej nie została zaakceptowana przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej, który powstał pod przewodnictwem generała Władysława Sikorskiego na przełomie września i października 1939 r. w Paryżu. 13 listopada 1939 r. premier Sikorski powołał Komitet Ministrów dla Spraw Kraju oraz organizację wojskową – Związek Walki Zbrojnej, z generałem Kazimierzem Sosnkowskim jako komendantem głównym. W okupowanym kraju tworzono, głównie w wyniku przekształcania struktur SZP, komendy obszarów i okręgów ZWZ.

Od czerwca 1940 r., po kapitulacji Francji, komendantem głównym ZWZ został dotychczasowy komendant okupacji niemieckiej generał Stefan Grot-Rowecki. Po jego aresztowaniu 30 czerwca 1943 r., dowódcą Armii Krajowej został generał Tadeusz Bór-Komorowski. Naczelnym zadaniem Polskiego Państwa Podziemnego było przygotowanie i przeprowadzenie zwycięskiego powstania powszechnego. Dlatego też oprócz rozwijania struktur terytorialnych tworzono w ramach ZWZ (od 1942 r. Armii Krajowej) specjalne formacje, przeznaczone do realizacji wyznaczonych zadań. Jedną z takich formacji był „Wachlarz”, powołany w celu stworzenia osłony od wschodu bazy powstańczej na terenie kraju.

Według planu powstania powszechnego w momencie mobilizacji i przystępowania do jawnej walki oddziały Armii Krajowej miały przyjmować nazwy przedwojennych jednostek Wojska Polskiego, stacjonujących na danym terenie. Na przełomie 1943 i 1944 r. zmieniono plan powstania powszechnego wobec spodziewanego wkroczenia na terytorium II Rzeczypospolitej Armii Czerwonej (po zerwaniu stosunków dyplomatycznych sowiecko-polskich w wyniku odkrycia zbrodni katyńskiej). Nasilono akcję sabotażowo-dywersyjną pod kryptonimem „Burza”. W ramach tej akcji oddziały Armii Krajowej przystępowały do otwartej zbrojnej walki z oddziałami niemieckimi, celem wyzwolenia głównych ośrodków państwa polskiego. Tak było we Lwowie i Wilnie (operacja „Ostra Brama”), a także na Wołyniu.

Ogromną rolę w działalności ZWZ-AK odgrywał wywiad. Jedną z jego cenniejszych akcji także dla naszych aliantów, było rozpracowywanie przez polskie podziemie produkcji niemieckiej „cudownej broni” – pocisków V1 i V2. Inną, niezmiernie ważną działalność prowadziło Biuro Informacji i Propagandy, wydające w tysiącach egzemplarzy prasę i broszury konspiracyjne.

Zagrożenie istnienia niepodległej Polski w wyniku powołania przez Sowietów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przyczyniło się do podjęcia przez naczelne władze Polskiego Państwa Podziemnego dramatycznej decyzji o rozpoczęciu 1 sierpnia 1944 r. powstania w Warszawie. Pomimo bohaterskiej dwumiesięcznej walki powstanie upadło. Generał Bór-Komorowski, przed pójściem do niewoli, wyznaczył na swojego następcę generała Leopolda Okulickiego ps. „Niedźwiadek”. Był on ostatnim dowódcą Armii Krajowej. Aresztowano go w marcu 1945 r., zmarł w grudniu 1946 r. w więzieniu Butyrki w Moskwie.

W ramach Polskiego Państwa Podziemnego funkcjonowała też Delegatura Rządu na Kraj. W maju 1940 r. został wysłany z Paryża do Warszawy płk Jan Skorobohaty-Jakubowski ps. „Vogel”, jako tymczasowy delegat rządu. 3 grudnia 1940 r. premier RP gen. Sikorski mianował dwóch głównych delegatów rządu: Adolfa Bnińskiego – na ziemie wcielone do III Rzeszy – oraz Cyryla Ratajskiego – na obszar tzw. Generalnego Gubernatorstwa. W ramach Delegatury tworzono struktury terenowe, obejmujące poszczególne województwa (Okręgowe Delegatury Rządu) oraz powiaty (Powiatowe Delegatury Rządu).

Po aresztowaniu Adolfa Bnińskiego i dymisji Cyryla Ratajskiego delegatem rządu na kraj został mianowany prof. Jan Piekałkiewicz. Po jego aresztowaniu (19 lutego 1943) stanowisko to objął Jan Stanisław Jankowski – aresztowany (już jako wicepremier rządu RP) przez NKWD w marcu 1945 r. Zmarł w marcu 1953 r. w sowieckim więzieniu we Włodzimierzu nad Klaźmą.

dr Waldemar Grabowski
Instytut Pamięci Narodowej

Numizmaty powiązane z artykułem