Bronisław Piłsudski (1866-1918), zesłaniec, etnograf – nazywany też królem Ajnów, był bratem Marszałka Józefa Piłsudskiego. Urodził się w Zułowie na Litwie. W 1886 r. rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Petersburskim, których nie ukończył, został bowiem zamieszany w spisek na życie cara Aleksandra III. Dalsze losy Bronisława Piłsudskiego były związane z inną rzeczywistością, jakże odbiegającą od jego młodzieńczych planów. W Petersburgu skazano go na karę śmierci, zamienioną następnie na 15 lat sachalińskiej katorgi. Na Sachalin przybył w sierpniu 1887 r. Jego zesłańczymi doświadczeniami były prace: drwala, pisarza więziennego, obserwatora pogody, budowniczego stacji meteorologicznych, a także nauczyciela i etnografa. Te ostatnie pochłaniały go najbardziej. W jednym z artykułów napisał, iż pociągało go obcowanie z tubylcami, ponieważ „było to jedyne na całej wyspie środowisko moralnie nie zepsute”. Opisywał także swoje zaangażowanie: „Zbliżyłem się do tych ludzi wymierających i krzywdzonych [...], leczyłem ich, szczepiłem ospę, uczyłem czytać i pisać, byłem ich tłumaczem i orędownikiem wobec władzy. Uznanie ich pozyskałem całkowite i zostałem przyjęty na członka jednego rodu”.

Bronisław Piłsudski jest uważany za wybitnego badacza kultury tubylców Sachalinu – Ajnów, Niwchów i Oroków. Jego dorobek naukowy z tego zakresu znajduje uznanie we współczesnej międzynarodowej antropologii kulturowej i etnologii. Dodajmy, że chronił odrębność kulturową miejscowej ludności, kierując memoriały do władz carskich. Założył szkoły dla Ajnów. Zebrał kolekcje etnograficzne dla muzeów w Petersburgu i Władywostoku. W działaniach tych wspierały go rosyjskie towarzystwa naukowe. Dzięki nim złagodzono mu rygory zesłania i od 1899 r. pracował jako kustosz muzeum we Władywostoku. Wziął też udział w wyprawie Wacława Sieroszewskiego na wyspę Hokkaido, aby zbadać kulturę tamtejszych Ajnów (1903). Potem znowu osiadł na Sachalinie. Pochłonięty poznawaniem autochtonicznej kultury pozostawał w przyjaznych stosunkach z tubylcami wyspy. Niwchowie nadali mu nawet miano „Akan”, tzn. starszy brat, zaś z plemienia Ajnów pochodziła jego żona, z którą miał dwoje dzieci – córkę i syna. Ich potomkowie mieszkają w Japonii.

Przyjacielskie i rodzinne relacje z tubylcami pozwoliły mu na opisanie ich zwyczajów i obyczajów. Poznał tajemnice związane z szamanizmem i kultem niedźwiedzia. Gromadził teksty modlitw, baśni i pieśni oraz materiały do słowników, stosując nowatorski zapis fonograficzny. Prowadził też fotograficzną formę dokumentacji kulturowej. Na jego zesłańcze życie wpływały różne okoliczności, nie brakowało w nim jednak bogactwa uczuć i zaangażowania w sprawy tubylców. Rozstał się z ajnoską rodziną i Sachalinem w 1905 r., kiedy nielegalnie wyjechał do Japonii. Przebywał tam 8 miesięcy, zajmując się kulturą Ajnów. Następnie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a jesienią 1906 r. osiedlił się w Galicji – początkowo w Krakowie, potem w Zakopanem i we Lwowie. Warto odnotować jego działalność etnograficzną na Podhalu, którą prowadził w latach 1906-1914. Gdy wybuchła I wojna światowa, wyjechał do Wiednia, następnie do Szwajcarii, a potem do Francji, gdzie pracował w biurze Komitetu Narodowego Polskiego. Zmarł śmiercią samobójczą 17 maja 1918 r. w Paryżu – tam na cmentarzu Montmorency jest jego grób. W 2000 r. na Pęksowym Brzysku w Zakopanem wzniesiono mu symboliczną mogiłę.

Bronisław Piłsudski pozostawił ogromny dorobek naukowy, częściowo tylko opublikowany za jego życia w językach: francuskim, japońskim, niemieckim, polskim i rosyjskim. Podczas międzywojnia podjęto próby scalenia tych materiałów. Jednak stało się to realne dopiero pod koniec XX w., kiedy powołano Międzynarodowy Komitet dla Ocalenia i Oceny Spuścizny Naukowej Bronisława Piłsudskiego i zaczęto wydawać dzieła zebrane (The Collected Works of Bronisław Piłsudski). Na Sachalinie jest pomnik i Góra Bronisława Piłsudskiego, tam też działa instytut naukowy jego imienia, wydający rocznik „Izwiestija Instituta Nasledija Bronisława Piłsudskogo”. W Sapporo ukazuje się periodyk „Piłsudskiana de Sapporo”, a zespół japońskich, polskich i rosyjskich autorów, w ramach japońskiego grantu, przygotowuje jego biografię. Odbyły się już trzy międzynarodowe konferencje poświęcone mu – Sapporo (1985), Jużno-Sachalińsk (l991), Kraków-Zakopane (1999). Powstały japońskie i polskie filmy biograficzne, Poczta Polska wydała znaczek z jego wizerunkiem, są medale i tablice pamiątkowe ufundowane na cześć tego zesłańca i etnografa o światowej sławie, jeszcze do niedawna zapomnianego. Monety NBP także utrwalają pamięć, na którą zasłużył.

prof. dr hab. Antoni Kuczyński
Uniwersytet Wrocławski
Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej

Numizmaty powiązane z artykułem