Auschwitz-Birkenau niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady 27 stycznia 1945 r. oswobodzili żołnierze Armii Czerwonej. W walkach o wyzwolenie miasta i obozu poległo ponad 230 żołnierzy sowieckich. Obóz koncentracyjny Auschwitz (Oświęcim) założyli Niemcy w połowie 1940 r., ponieważ zwiększała się liczba aresztowanych Polaków. Najstarsza część obozu, tak zwany obóz macierzysty (lub Auschwitz I) powstał w budynkach dawnych koszar.

Jesienią 1941 r. w pobliskiej wsi Birkenau (Brzezinka) Niemcy rozpoczęli budowę drugiej części obozu. Nazwano go Auschwitz II (lub Birkenau). Okresowo więziono w nim blisko 100 tys. osób. To tam zbudowano większość urządzeń masowej zagłady ? komór gazowych i krematoriów. Obóz Birkenau odegrał główną rolę w programie zbrodni, określonej przez nazistów jako ?ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej?.

Oprócz obozów Auschwitz I i Auschwitz II istniały też podobozy. Powstawały one przy zakładach przemysłowych i gospodarstwach rolnych. Ich celem było wyzyskanie niewolniczej pracy więźniów. Największy był podobóz przy zakładach Buna w Monowitz (Monowice). Od końca 1943 r. określano go mianem Auschwitz III lub KL Monowitz. W ten sposób powstał rozległy kompleks trzech połączonych ze sobą obozów: Auschwitz-Birkenau-Monowitz, z siecią podobozów. Obozy i podobozy otoczone były drutem kolczastym i wieżami strażniczymi.

W pierwszym okresie istnienia obozu trafiali do niego głównie Polacy, ale również więźniowie niemieccy, z reguły funkcyjni. Z czasem przysyłano tu mieszkańców innych krajów okupowanych.

Od początku 1942 r. Auschwitz był głównym ośrodkiem zagłady Żydów. Decydowała o tym bliskość głównych skupisk ludności żydowskiej. Do Auschwitz-Birkenau kierowano transporty z gett całej okupowanej Europy. Jeszcze w 1944 r. Niemcy zagazowali tu setki tysięcy Żydów, głównie węgierskich.

Stosowano także inne metody mordowania. Esesmani rozstrzeliwali więźniów np. pod ?ścianą śmierci?, a także zabijali zastrzykami z fenolu. W odwecie za ucieczkę z obozu kierowali więźniów na śmierć głodową. W taki sposób w 1941 r., ratując życie współwięźnia, dobrowolnie zginął franciszkanin Maksymilian Maria Kolbe. Dziesiątki tysięcy więźniów zmarło w wyniku warunków bytowania, zwłaszcza głodu, chorób i wyniszczającej pracy. Wiele osób zginęło na skutek prowadzonych przez lekarzy SS eksperymentów pseudomedycznych.

Do Auschwitz deportowano łącznie przypuszczalnie około 1 300 tys. osób (w tym około 1 100 tys. Żydów i 140?150 tys. Polaków), jednak zarejestrowano tylko około 400 tys. osób. Bez rejestrowania skierowano do komór gazowych setki tysięcy Żydów. Końcowa liczba ofiar Auschwitz wyniosła około 1 100 tys. osób. Wśród nich około 1 mln (90 %) stanowili Żydzi. W obozie zginęło około 70?75 tys. Polaków, 21 tys. Cyganów, 15 tys. jeńców sowieckich oraz 10?15 tys. więźniów innych narodowości.

Mimo skrajnie trudnych warunków, już od 1940 r. w Auschwitz istniała więzienna konspiracja. Jednym z jej założycieli był Witold Pilecki, który ? aby trafić do obozu ? celowo dał się ująć w Warszawie w trakcie łapanki. Informacje od członków konspiracji działającej w Auschwitz i wokół obozu trafiały na Zachód. W obozie dochodziło do ucieczek, a nawet buntów, krwawo tłumionych przez SS.

W połowie stycznia 1945 r., wobec ofensywy sowieckiej, wydano rozkaz likwidacji obozu. Z Auschwitz wyprowadzono 56 tys. więźniów. Ten ?marsz śmierci? kosztował życie tysięcy ofiar. Setki więźniów, pozostawionych w obozie z powodu niezdolności do marszu, zmarło w wyniku chorób i z wycieńczenia lub zostało zamordowanych przez esesmanów.

Obóz Auschwitz oswobodziły oddziały Pierwszego Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Wyzwoliciele zastali ślady zbrodni, w tym zwłoki więźniów, wysadzone krematoria, a także stosy przedmiotów zagrabionych ofiarom największej w dziejach fabryki śmierci.

Tadeusz Kondracki

Numizmaty powiązane z artykułem