Późnobarokowy rezydencjonalny pałac Branickich w Białymstoku wraz z otaczającym go parkiem i zwierzyńcem (łącznie ok. 14 ha) należał do najwspanialszych siedzib magnackich u schyłku dawnej Rzeczypospolitej szlacheckiej i przez odwiedzających był nazywany „Wersalem podlaskim”.

Historia pałacu sięga początków XVII w., kiedy to Piotr Wiesiołowski, zwany Młodszym, wzniósł niewielki, dwukondygnacyjny, murowany dwór późnorenesansowy na planie prostokąta, z kolistą wieżyczką przy ścianie północnej, mieszczącą klatkę schodową. W końcu tegoż stulecia dobra białostockie stały się własnością Branickich, małopolskiego rodu Gryfitów, którzy przybyli na Podlasie z Branic pod Krakowem. Stefan Mikołaj Branicki, syn Aleksandry Katarzyny Czarnieckiej (córki bohatera narodowego Stefana Czarnieckiego), zapragnął ulokować w Białymstoku swoją główną siedzibę rodową. W 1692 r. otrzymał od króla przywilej na wybudowanie miasta o tej samej nazwie co istniejąca wieś Białystok.

W latach 1691–1697 przebudowano dawny obronny dwór Wiesiołowskich w barokowy pałac według projektu wybitnego architekta Tylmana z Gameren. Rozbudowany pałac został usytuowany na osi całego założenia rezydencjonalnego z parkiem w myśl francuskiej dyspozycji „między dziedzińcem a ogrodem”. A zatem od frontu pałacu umieszczono dziedziniec paradny, zaś z tyłu ogród w manierze holenderskiej.

Dalsza rozbudowa pałacu i całej rezydencji miała miejsce w latach 1728–1771 i była prowadzona przez nowego gospodarza Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Przebudowany korpus główny pałacu według projektu Jana Zygmunta Deybla stanowi budowla prostokątna, trójkondygnacyjna, z górną kondygnacją w formie mezzanina, poszerzona po obu bokach o prostokątne, niższe aneksy, tzw. pawilony. Pod kątem prostym poprzez kolumnowe łączniki wiąże się ona z dwukondygnacyjnymi skrzydłami bocznymi, powstałymi według projektu Jana Henryka Klemma w latach 1755–1756 z przedłużenia pierwotnych oficyn. Ujmują one po bokach dziedziniec paradny i wraz z pałacem tworzą charakterystyczny plan podkowy. Uwagę zwraca tympanon frontonu z kartuszem i herbem Gryf pod koroną szlachecką w otoczeniu insygniów wojskowych. Na attyce znajdują się kamienne rzeźby Marsa i Minerwy oraz Atlasa dźwigającego kulę ziemską.

Na tyłach pałacu zrealizowano dwupoziomowe założenie ogrodowe, z podziałem wyznaczonym przez kanał. W 1802 r. spadkobiercy hetmana Branickiego sprzedali pałac królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III, a od 1807 r. jego nowym właścicielem został car rosyjski Aleksander I. Stopniowo dokonywała się dewastacja pałacu, szybsza od 1837 r., kiedy to ulokowano w nim Instytut Panien Szlacheckich i dostosowano wnętrza pałacowe do potrzeb placówki edukacyjnej.

W czasie I wojny światowej pałac i ogród zostały zrabowane oraz zdewastowane przez wojska rosyjskie i niemieckie. Wyremontowany był siedzibą białostockiego urzędu wojewódzkiego w II RP. Działania wojenne w 1944 r. spowodowały zniszczenia pałacu szacowane na mniej więcej 70%. W latach 1945–1960 systematycznie odbudowywany do stanu z połowy XVIII w., tj. okresu jego największej świetności. Od początku lat 50. XX w. jest siedzibą Akademii Medycznej, obecnie Uniwersytetu Medycznego.

Prof. dr hab. Cezary Kuklo
Uniwersytet w Białymstoku

Numizmaty powiązane z artykułem