Początki harcerstwa związane są z Wielką Brytanią, gdzie w 1907 r. generał Robert Baden-Powell opracował pierwsze metody skautingu - samowychowania młodzieży, odbywającego się w małych grupach, na łonie przyrody, pod opieką starszego instruktora. Poczet twórców polskiego harcerstwa otwierają Andrzej i Olga Małkowscy.

Andrzej Małkowski (ur. 31.10 1888 r.) zetknął się z ideą skautową w 1909 r., tłumacząc na język polski książkę Roberta Baden-Powella pt. "Skauting dla chłopców". Jej treść zafascynowała go do tego stopnia, że zaangażował się w organizację polskiego skautingu, dostosowując go do naszych warunków i tradycji, m.in. wprowadzając etos rycerski . To z jego inicjatywy już w 1910 r. powstały we Lwowie pierwsze drużyny skautów, a od 1912 r. zaczęto stosować polskie określenie - harcerstwo. Rok później Andrzej Małkowski stanął na czele reprezentacji polskiego harcerstwa na światowym zlocie skautowym w Birmingham. W czasie I wojny światowej walczył w Legionach i we Francji, założył podziemną Rzeczpospolitą Podhalańską, tworzył polskie harcerstwo w Anglii i USA. Zginął 16.01.1919 r. na morzu, płynąc z misją od gen. Hallera do polskich oddziałów w Odessie.

Jego żona, Olga Drahonowska-Małkowska (ur. 15.09.1888 r.) całym życiem pozostała wierna idei harcerstwa. Zakładała drużyny dla dziewcząt, aktywnie uczestniczyła w pracy Organizacji Harcerek ZHP i w światowym ruchu skautek. Zmarła w Zakopanem w 15.01.1979 r.

Polskie harcerstwo łączyło idee skautingu z wychowaniem w duchu patriotyzmu. Zasady te niejednokrotnie sprawdziły się w działaniu. Bez względu na przynależność organizacyjną harcerze włączali się w pracę i walkę o niepodległość. Rok 1918 przyniósł połączenie się większości organizacji w Związek Harcerstwa Polskiego.

Po wojnie harcerstwo stanęło wobec licznych trudności. Lata 30. przyniosły jednak ożywioną pracę państwotwórczą. Od tego momentu nastąpił ogromny rozwój harcerstwa w Polsce, które powiększyło swoje szeregi oraz unowocześniło ofertę programową. Wartość takiego wychowania ukazał udział harcerstwa w II wojnie światowej.

We wrześniu 1939 r. harcerze ponownie objęli wojenną służbę. Już wtedy zdecydowano o przejściu ZHP do konspiracji. Organizacja Harcerzy przyjęła kryptonim "Szare Szeregi" i nazwa ta stała się synonimem podziemnego harcerstwa czasu wojny. Szczególnym momentem walki było Powstanie Warszawskie.

Od 1944 r. na terenach, przez które przeszedł front, harcerstwo odradzało się w sposób spontaniczny. W grudniu 1944 r. PKWN "odtworzył" ZHP, ustanawiając w tej organizacji podporządkowane sobie władze. W końcu lat 40. zlikwidowano nawet taką formę ZHP i utworzono Organizację Harcerską ZMP. Wiele środowisk harcerskich nie godziło się z powojennym porządkiem rzeczy i kontynuowało działalność, tworząc tzw. drugą konspirację harcerską.

Po śmierci Stalina działacze ZMP zawarli w 1956 r. taktyczny sojusz ze środowiskami instruktorów harcerskich, pozwalający na kolejne "reaktywowanie" ZHP. Niestety odwilż trwała niecałe trzy lata. Przymusowy powrót do PRL-owskiej "normalności" wiązał się m.in. z prowadzoną w ZHP pod hasłami tolerancji religijnej walką z postawami religijnymi. ZHP cechowało odtąd przenikanie się dwu nurtów - oficjalnego wiernopoddaństwa wobec PZPR i podskórnej, prowadzonej tradycyjnymi metodami pracy wychowawczej. Dzięki umasowieniu ZHP formy wychowania harcerskiego dotarły na wieś i do dzieci niepełnosprawnych. Jednocześnie jednak umasowienie niosło ze sobą demoralizację płatnej kadry instruktorskiej i spłycenie wychowania, które przez wiele osób zaczęło być sprowadzane do wypełniania dzieciom wolnego czasu.

Sierpień '80 poruszył także ruch harcerski. Środowiska nazwane później "harcerstwem niepokornym" utworzyły Kręgi im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM). Zainicjowały one oddolne zmiany w ZHP. Niestety władze odrzucały propozycje zmian. W tej sytuacji w końcu 1981 r. powstała pierwsza jawna, alternatywna wobec ZHP organizacja: Niezależny Ruch Harcerski.

W stanie wojennym wielu harcerzy zaangażowało się w działalność podziemną. Okazją do zamanifestowania wierności idei harcerskiej stała się pielgrzymka Jana Pawła II w 1983 r. Wtedy po raz pierwszy grupy harcerzy zaczęły pełnić Białą Służbę, niosąc pomoc pielgrzymom. Rosła liczba struktur, które funkcjonowały poza ZHP. Równocześnie ZHP, mimo starań seniorów i młodych reformatorów, pogrążał się wraz z całą Polską Ludową w kryzysie.

Rok 1989 przyniósł potężny impuls przemian w ZHP. Uniezależniono się od PZPR, wprowadzono Prawo i Przyrzeczenie wzorowane na przedwojennych zasadach ZHP. Nastąpił także powrót do światowych organizacji skautowych. Możliwość legalnego działania uzyskały inne organizacje, w tym Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej.

Dziś harcerstwo, choć mniejsze liczebnie, nadal jest wartościową propozycją wychowawczą. Jest ciągle obecne w społeczeństwie, żywe i gotowe do natychmiastowej służby.

W ciągu tych stu lat polskie harcerstwo dobrze zasłużyło się Ojczyźnie.

Jan Pastwa

Numizmaty powiązane z artykułem