Getto warszawskie zostało zamknięte i odizolowane od reszty miasta 16 listopada 1940 r. Na obszarze ok. 307 ha w kulminacyjnym momencie, wiosną 1941 r., stłoczono ok. 460 tys. Żydów. Ponad 90 tys. z nich zmarło w wyniku ciasnoty, głodu i chorób.

Latem 1942 r. Niemcy przeprowadzili tzw. Wielką Akcję i deportowali z getta do obozu zagłady w Treblince ok. 260 tys. Żydów, wielu zginęło na terenie getta. Po tych wydarzeniach w dzielnicy zostało ok. 50 tys. osób, a jej teren zmniejszono. W lipcu 1942 r. powstała Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) pod dowództwem Mordechaja Anielewicza. Drugą grupą zbrojną działającą na terenie getta był Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) z Pawłem Frenklem na czele.

W styczniu 1943 r. na wieść o kolejnych deportacjach bojowcy stawili opór zbrojny. Niemcy wstrzymali transporty. Członkowie ŻOB i ŻZW, ośmieleni tym efektem, w kolejnych tygodniach przygotowywali się do walki: organizowali broń i tworzyli kryjówki oraz bunkry.

Powstanie wybuchło o świcie 19 kwietnia 1943 r., gdy Niemcy przystąpili do likwidacji getta. Okupanci zakładali, że akcja potrwa kilka dni, napotkali jednak na zaciekłą obronę. Rozpoczął się największy akt zbrojnego oporu ludności żydowskiej podczas II wojny światowej i pierwsze powstanie miejskie w okupowanej Europie.

Walki w getcie trwały kilka tygodni. Największa bitwa toczyła się od 19 do 22 kwietnia 1943 r. na nieistniejącym dziś placu Muranowskim. Symbolem oporu stały się dwie flagi: biało-czerwona i biało-niebieska, które powstańcom udało się wywiesić na dachu kamienicy przy ul. Muranowskiej 7/9. Bojowcy długo odpierali ataki również na terenie tzw. szopów.

Okupanci przeczesywali kamienicę po kamienicy. Zostawiali za sobą zwłoki cywilów i zgliszcza podpalonych budynków. 8 maja odkryli bunkier przy ul. Miłej 18, w którym znajdował się sztab ŻOB z Mordechajem Anielewiczem. Wiele ukrywających się tam osób, aby nie trafić do niewoli, popełniło samobójstwo, inni zginęli.

Niemcy uznali, że powstanie zakończyło się 16 maja 1943 r., kiedy to wysadzili Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Jednak do zbrojnych starć dochodziło jeszcze w następnych dniach. Większość zabudowy getta spalono, a teren zrównano z ziemią.

Na rewersie złotej monety przedstawiono wizerunki cywilów w trakcie powstania w getcie warszawskim na tle gwiazdy Dawida oraz ceglanego muru oddzielającego teren getta od tzw. strony aryjskiej. Na rewersie srebrnej monety widnieje sylwetka chłopca z podniesionymi rękami. Wizerunki postaci zostały zaprojektowane na podstawie zdjęć wykonanych przez Niemców w czasie likwidacji getta.
Na awersach obu monet przedstawiono zarys granic getta warszawskiego, największego z gett utworzonych przez III Rzeszę w okupowanej Europie.

dr Martyna Grądzka-Rejak
Muzeum Getta Warszawskiego

Numizmaty powiązane z artykułem