Komisję Edukacji Narodowej powołano z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego uchwałą sejmu rozbiorowego z 14 października 1773 r. Komisja była pierwszą – nie tylko w Rzeczypospolitej, ale i w całej Europie – państwową instytucją oświatową. Podstawą finansowania jej działalności stały się dobra pozostałe po kasacie zakonu jezuitów. Początkowo w skład KEN wchodziło czterech senatorów i czterech posłów. Komisarze nie pobierali wynagrodzenia.

Przed nowo powstałym urzędem postawiono zadanie przygotowania jednolitego systemu szkolnictwa. Fundamentem reformy miał być nowy układ i porządek nauk, oparty na aktualnej wiedzy, odkryciach i dokonaniach ówczesnego świata uczonych. Eksperci opracowali trzystopniowy system kształcenia. Na poziomie podstawowym funkcjonowały szkoły parafialne, na średnim – wojewódzkie, a na wyższym – uniwersytety w Krakowie i Wilnie. W pracach uczestniczyli nie tylko rodzimi specjaliści, lecz także najwybitniejsi uczeni europejscy. Wprowadzono przedmioty przyrodnicze, fizykę, rozszerzoną matematykę, historię powszechną i narodową, geografię, elementy nauk rolniczych i medycznych, wychowanie moralne i fizyczne. Uczący się mieli nabywać kompetencje praktyczne. Jednoznacznie wskazano konieczność kształcenia rolników oraz dziewcząt ze stanów mieszczańskiego i włościańskiego. Ograniczono naukę łaciny na rzecz języka polskiego. Powstała pierwsza narodowa gramatyka, będącą ważnym narzędziem walki o nadanie odpowiedniej rangi językowi ojczystemu. Postulowano wyposażenie każdej szkoły w pomoce dydaktyczne oraz wzbogacanie bibliotek szkolnych.

Niestety niektórych dalekosiężnych projektów nie udało się zrealizować. Komisja napotykała też opór ze strony bardziej konserwatywnej szlachty, jednak działała bez większych przeszkód do 1793 r. Szereg przyczyn destabilizujących państwowość w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej wpłynął negatywnie na działalność urzędu. Konfederacja targowicka ograniczyła kompetencje Komisji, podzieliła ją na koronną i litewską, ale instytucji nie zlikwidowała. Ostatnie posiedzenie KEN odbyło się 14 kwietnia 1794 r., miesiąc po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej.

Komisja Edukacji Narodowej w ciągu dwudziestu lat swojej działalności wykształciła i wychowała wielką liczbę światłych rodaków. To oni, odznaczający się gruntowną wiedzą o polskiej wolności, suwerenności i kulturze, przekazali te wartości oraz świadomość narodową kolejnym pokoleniom.

dr Magdalena Ślusarska

Rewers monety przedstawia kompozycję z książek ozdobioną gałązką laurową oraz cytat z pierwszego uniwersału Komisji Edukacji Narodowej z 24 października 1773 r. Na awersie znajduje się wizerunek pieczęci Komisji Edukacji Narodowej. W polu pieczęci widnieje okrągła tarcza pięciopolowa, na niej herb Korony i Litwy, na tarczy sercowej – Ciołek, herb rodzinny króla Stanisława Augusta. Wokół pieczęci napis w otoku: Collegium Praefectorum Publicae Institutioni (dosłownie: Zgromadzenie przełożonych nad edukacją publiczną). Tekst nawiązuje do oryginalnej nazwy ustawowej: Komisja nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mająca.

Numizmaty powiązane z artykułem